سینا, اولین بیمارستان ایران

مریضخانه ای که جایگاه طب نوین ایران شد

«اذا مرضت فهو یشفین» خدای من، همان خدایی است که چون بیمار شوم، مرا شفا دهد.»آیه فوق در سردر نخستین و قدیمی‌ترین بیمارستان تهران به نام سینا حک شده است؛ بیمارستانی در دل ابزارفروشی و یراق‌آلات حسن‌آباد. وقتی وارد محوطه بیمارستان می‌شوی، بوی قدیمی بودن و حس نوستالژی سراغت نمی‌آید، با اینکه بعضی از بناهای داخل حیاط بیمارستان، از همان تاسیس پابرجاست، شاید چون همچنان مشغول ساخت‌وساز و اضافه نمودن ساختمان به بیمارستان هستند یا اینکه در طی سالیان متمادی ساختار آن به کل تغییر داده شده و بارها مورد بازسازی قرار گرفته است، دیگر اثری از آن بنای تاریخی به جانماده.

محوطه بیمارستان از خیابان سی تیر (قوام‌السلطنه) آغاز و تا ۱۰۰ متر مانده به میدان حسن‌آباد پایان می‌یابد. تمام ورودی‌های آن هم مدرن است و اثری از ۱۰۰ سال گذشته دیده نمی‌شود فقط قسمت شرقی بیمارستان که ساختمان بیماری‌های ارولوژی (مجاری ادراری) است که در زمان سلطنت احمدشاه تاسیس شده به همان صورت اولیه ظاهر خود را حفظ کرده که به قول پرستارانش این ساختمان، قدمتی ۱۱۰ ساله دارد. در این بیمارستان دولتی، علاوه بر پنج ساختمان مجزا، بوفه شبانه‌روزی، پایگاه بسیج، تالار گردهمایی، بانک، پارک کودک به همراه دستگاه‌های بدنسازی و مهدکودک هم وجود دارد که به تدریج در ۱۰ سال اخیر به آن اضافه شده‌اند.

● تاریخچه بیمارستان سینا

بعد از مراجعت ناصرالدین شاه از سفرهای اروپایی که به شدت تحت تاثیر پیشرفت‌های صنعتی اروپا قرار گرفته بود، با مشاهده بیمارستان‌های فرنگی دستور داد تا مریضخانه‌ای به سبک اروپایی در دل شهر تهران دایر کنند که در واقع آغازی برای گسترش علم طب‌شناسی شد. مشیرالدوله صدراعظم وقت، علی‌قلی میرزا اعتضادالسلطنه و ناظم الاطبا نفیسی (پزشک و مؤلف فرهنگ بزرگ فارسی به فارسی) مامور انجام این کار شدند. مریضخانه موردنظر در سال ۱۲۵۱ ه.ش با نام «مریضخانه دولتی» با ۴۰۰ تخت با سه ساختمان مجزا در خیابان امام‌خمینی (سپه سابق) نرسیده به میدان حسن‌آباد (هشت‌گنبد) تاسیس شد. به گفته قدیمی‌ترین پرستار بیمارستان براساس اسناد موجود در یکی از ساختمان‌های بیمارستان در یک سال اول تاسیس بیش از ۲۵۰۰ بیمار، معالجه شدند.

ریاست این مریضخانه سال‌ها برعهده ناظم‌الاطبا نفیسی بود. وی شاه را متقاعد به تربیت پزشکان ایرانی برای معالجه بیماران کرد و بر اثر اقدام وی در مدرسه دارالفنون، شعبه‌ای به‌نام طب دایر و مقرر شد دانشجویان هفته‌ای چند بار به اتفاق استادان در این مریضخانه گرد هم آیند و برای انجام کارآموزی، در این بیمارستان مشغول شوند که این مریضخانه نخستین دانشکده پزشکی ایران محسوب می‌شود. بعد از ناظم‌الاطبا، مخبرالدوله به ریاست این بیمارستان منصوب شد تا سرانجام بعد از انتخاب رییس‌های متفاوت در سال ۱۲۷۰ه.ش میرزا ابوالحسن‌خان بهرامی که تازه از فرنگ به تهران مراجعت کرده بود، رییس مریضخانه دولتی شد و به قصد سازمان‌دهی بیشتر و پیشرفت سریع، به تدریج پزشکان اروپایی را در این بیمارستان گماشت.

در زمان سلطنت مظفرالدین شاه، نخستین بازسازی و سازماندهی بیمارستان، توسط آلمانی‌ها انجام گرفت که بناهای به‌جامانده از این بیمارستان، همان ساختار آلمانی خود را حفظ نموده است و با گذشت سال‌ها بخش‌های مختلف دیگری به این بیمارستان افزوده شد. در فاصله سلطنت پهلوی اول تا پهلوی دوم، این مریضخانه مجهز به بخش‌های داخلی، جراحی، ارولوژی، رادیولوژی، چشم‌پزشکی، دندانپزشکی، گوش و حلق و بینی و پوست شد. این مریضخانه تا سال ۱۳۱۹ شمسی با نام مریضخانه دولتی به کار خود ادامه داد و در آن سال به منظور تجلیل و قدردانی از پدر طب ایران ابوعلی‌سینا، نام «سینا» جایگزین مریضخانه دولتی شد که هم‌اکنون با همین نام دایر است. بعد از سال ۱۳۱۹، در بیمارستان سینا، تغییرات عمده‌ای ایجاد شد و بیمارستان به دانشکده پزشکی دانشگاه تهران الحاق شد و در دهه ۴۰ با ریاست پروفسور عدل که تازه از فرانسه برگشته بود، بخش‌های مختلف پزشکی دیگری به ساختمان‌ها افزوده شد.

ریاست پروفسور عدل آغازی برای پیشرفت جراحی در تهران و سایر شهرستان‌ها بود. وی ضمن تربیت استادان و جراحان بزرگ، آنها را روانه شهرستان‌ها کرد. از جراحان بنام که هم اکنون در قید حیات هستند، می‌توان به دکتر جهرمی، احمد فلسفی، قره‌گزلو و نیرمند اشاره کرد. در اوایل دهه ۵۰ به تدریج بخش‌های جراحی اعصاب، قلب، دیالیز و ارتوپدی، به مجموعه بیمارستان اضافه شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، این بیمارستان تا خیابان سی‌تیر (قوام‌السلطنه) گسترش یافت و دو ساختمان به سه ساختمان اصلی که از آغاز پابرجا بود، اضافه شد.

● امروز سینا

اکنون با گذشت ۱۵۰ سال از تاسیس نخستین بیمارستان طهران، این بیمارستان به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز آموزشی- درمانی دانشگاه علوم پزشکی تهران مطرح است و از مهمترین مراکز ارجاع بیماران سانحه‌دیده و تصادفی در سراسر کشور و از بزرگ‌ترین و موفق‌ترین مراکز در زمینه جراحی ترمیمی و پیوند اعضا محسوب می‌شود. این بیمارستان ۴۰۰ تختخوابی با ۷۰ عضو هیات علمی و ۷۰۰ پرسنل در پنج ساختمان، اکنون با مدیریت دکتر غفار‌زاده اداره می‌شود.

● خاطره‌ای از ناصرالدین شاه و بیمارستان

همزمان با ایجاد مریضخانه‌ دولتی، به گفته مسوولان یک بیمارستان نظامی در تهران تاسیس شد و اداره آن به شاهزاده علیقلی میرزا واگذار شد. این بیمارستان که هر ساله بودجه مناسبی در اختیار مدیرش قرار می‌گرفت، اختصاص به نظامیان کشور داشت اما به علت سودجویی‌های علیقلی میرزا و از آنجا که وی بودجه دریافتی را صرف خود می‌کرد، در این بیمارستان خبری از پزشک، پرستار و دارو نبود و چنانچه بیماری به آنجا مراجعه می‌کرد، فقط با تعدادی محافظ نظامی که مشغول مراقبت‌اش بودند، روبه‌رو می‌شد. یک روز ناصرالدین شاه که شیفته گزارش‌های تقلبی علیقلی میرزا شده بود و کاملا باور کرده بود که نظامیان مرتب به بیمارستان مراجعه و تحت معاینه و مداوا قرار می‌گیرند، تصمیم گرفت بازدیدی از آنجا داشته باشد.

شاهزاده در آخرین دقایق قبل از رسیدن شاه به بیمارستان در جریان تصمیم شاه قرار گرفت و بی‌درنگ به ماموران محافظ بیمارستان دستور داد تا تخت‌های بیمارستان را اشغال و در برابر ناصرالدین شاه نقش بیمار را ایفا کنند. نگهبانان نیز با عجله خود را روی تختخواب‌ها انداخته و زیر لحاف‌ها خوابیدند و خود را به بیماری زدند. شاه به هنگام ورود به بیمارستان با مشاهده غیبت نگهبانان و تفنگ‌هایی که این سو و آن سو پراکنده بود، متوجه شد کاسه‌ای زیر نیم‌کاسه است اما چیزی به روی خودش نیاورد. با وجودی که نگهبانان ماهرانه توانستند خود را بیمار نشان دهند و با آه و ناله جواب احوالپرسی‌ها و سوالات شاه را بدهند اما پوتین گل‌آلود یکی از بیماران قلابی که فرصت نکرده بود، آن را از پایش درآورد و به راحتی دیده می‌شد، ماجرا را فاش کرد و باعث شد تا شاه در عین عصبانیت دستور شلاق زدن بیماران مصلحتی را صادر و بیمارستان را تعطیل کند.

فرزانه نیکروح متین