بیرجند آرام و سربلند بر کرانه کویر

شاید به ندرت بتوان هنری یافت که به اندازه معماری با زندگی مردم پیوند داشته باشد.
هنر معماری از بارزترین جلوه های فرهنگ هر قوم و هر دوره تاریخی و نمایشگر گویای فضای زیست آدمی …

شاید به ندرت بتوان هنری یافت که به اندازه معماری با زندگی مردم پیوند داشته باشد.

هنر معماری از بارزترین جلوه های فرهنگ هر قوم و هر دوره تاریخی و نمایشگر گویای فضای زیست آدمی است به همین دلیل فضاهای معماری وشهری پدیده های کالبدی هستند که بسیاری ازخصوصیات فرهنگی و اجتماعی و تمدنی یک جامعه را بازتاب می دهند از این رو می توان آن ها را تجسم کالبدی بخشی از تاریخ و فرهنگ جامعه به شمار آورد .

بافت تاریخی و قدیمی بسیاری از شهرهای کشور در پی تحولاتی که از ابتدای قرن حاضر آغاز شده به شکلی گسترده دگرگون و تخریب شده اند و بسیاری از بخش های باقیمانده نیز در آینده ای نه چندان دور سرنوشتی این گونه خواهد یافت تنها تعداد انگشت شماری از بناهای ارزشمند که به ثبت میراث فرهنگی رسیده اند.

حفاظت می شوند و بسیاری از بناهای ارزشمند تاریخی وقدیمی که امکان ثبت آن ها فراهم نشده از بین می روند .

بدون آن که اسناد کافی برای بررسی و مطالعات آتی از آن ها برجای مانده و به این ترتیب حلقه هایی از تاریخ معماری کشور مفقود می شوند که دیگرهیچ گاه نمی توان آن ها را به دست آورد.

بافت تاریخی بیرجند نیز کم و بیش چنین وضعیتی یافته است.بافت قدیم بیرجند را مجموعه ای از محلات مسکونی و مراکز محلات و ریز محلات تشکیل می دهد.

سیر تحول آن چه در حال حاضر بافت تاریخی بیرجند نامیده می شود حاکی از تجمع اولیه سه محله اصلی سر ده ،میان ده ( چهاردرخت)، ته ده ( پایین شهر ) می باشد که به تدریج به سمت شمال و شمال شرق گسترش یافته اند به گونه ای که بافت تاریخی بیرجند در حال حاضر شامل پنج محله بزرگ و حدود چهل ریز محله می باشد که ادغام تمام این محلات با هم بافت تاریخی بیرجند را تشکیل می دهد.

محدوده بافت تاریخی بیرجند:

محدوده بافت تاریخی بیرجند که بر اساس قوانین سازمان میراث فرهنگی حدود شهر را در سال ۱۳۳۵ شامل می شود، بافتی۱۲۷ هکتاری می باشد که قسمت بیشتر آن در روی تپه ماهورها و قسمتی در دشت شکل گرفته است.

حاشیه جنوبی بافت قدیم باغ ها و کشتزارهای شهر (کشتمان) بوده که خاکی مناسب داشته و به علت مطلوب بودن کشت و کار و وضعیت آب پیشرفت شهر در دوره های بعدی به سمت جنوب بوده است سایر جبهه های شهری به علت وجود تپه ماهورها که دارای خاکی شور هستند، قابلیت کشت و کار نداشته و به منظور سکونت مورد استفاده قرار گرفته اند.

علاوه بر آن شکل گیری بیرجند بر روی تپه ماهورها آن را در برابر عوامل طبیعی همچون سیل که در مناطق کویری به علت رگبارهای شدید امری شایع است ،محافظت می کند.

بافت های ناهموار همچنین توان بهره گیری بیشتری از نیروهای طبیعی باد و نور را داشته و به علت فشرده بودن و خصلت ارگانیک بودن آن در برابر حملات دشمنان نیز از توان دفاعی بالاتری برخوردار است.بافت های تاریخی قرار گرفته بر روی ناهمواری ها، هم از جبهه دشت دارای دیدی زیبا بوده و هم از درون خانه ها منظری وسیع به دشت که محل کشت و کار و سرسبز بوده داشته است.

این مسئله در بافت قدیم بیرجند مصداق بارزی دارد.

غالب خانه ها یک و نیم اشکوبه بوده و نیم اشکوبه فوقانی که غالبا دارای رواقی ستون دار است و مشرف به کشتمان شهر بوده و غالبا برای استراحت در هنگام غروب و به صورت جمعی مورد استفاده قرار می گرفته است.

هسته اولیه شهر:

هسته اولیه شهر هنوز به صورت یقین مشخص نبوده و احتیاج به کاوش های باستان شناسی برای قطعیت بخشیدن به نظریات فعلی وجود دارد.

نظریاتی که برای پیشرفت و گسترش شهر وجود دارد به دو دسته عمده تقسیم می شود.

۱) پیشرفت شهر از قلعه پایین شهر و محله گبرآباد که در واقع نقاط بلند توپوگرافیک می باشند و بر روی تپه ماهورهای شهر به سمت قسمت های مسطح شکل گرفته اند.

۲) پیدایش و گسترش شهر در کنار مسجد جامع (میدانچه اصلی و محله چهاردرخت) و گسترش شهر بر اساس مرکزیت جامع چهاردرخت.

منبع: در جستجوی هویت شهری بیرجند، مهدی وفایی فرد

منابع:

۱- وفایی فرد،م- درجستجوی هویت شهری بیرجند

۲- سلطانی،س- پروژه طرح راهبردی محله رنگرزها

ذبیح الله مسعودی