ایران را تجدید بنا خواهیم کرد

سالگرد شهادت شیخ محمد خیابانی

شیخ محمد خیابانی از چهره های بحث برانگیز تاریخ ایران است که در سال های واپسین جنبش مشروطه نیز در فعل و انفعالات تبریز نقش داشت. درباره شخصیت وی و فعالیت های سیاسی او گزارش ها و دیدگاه هایی متفاوت و گاه متضاد در دست است. در صدمین سالگرد مشروطیت، یکی از نوادگان او، آقای فرامرز خیابانی اصل، در نوشته یی کوشیده بود به بعضی ابهاماتی که درباره شیخ محمد خیابانی وجود دارد، پاسخ دهد و یکی از جنبه های شخصیت وی را که کمتر شناخته شده است نشان دهد.

از نمونه های رایج برای منفی جلوه دادن شخصیت خیابانی، کاریکاتوری است که او را در حال فرار از مجلس «گاردن پارتی» نشان می دهد در صورتی که خیابانی هنر را وسیله یی سازنده برای آزادی فکر و روح انسان می دانست. در غیر این صورت منظور خیابانی از تجدد چه می توانست باشد؟ شخصی چگونه می تواند مخالف هنر باشد ولی در ارگان رسمی حزبش تبلیغ «نمایش شب» کند؟ خیابانی به گفته نزدیکانش از مسوولان حزب خواسته بود در هر فرصت مناسبی مجالس متین تئاتر و کنسرت عام المنفعه در نوبت های خاصی به نفع حزب برگزار کنند.

شیخ محمد فرزند حاجی عبدالحمید نامی بود. او پس از تحصیل فقه و اصول تا نزدیک مرحله اجتهاد، هیئت و نجوم را آموخت. مدتی نیز حکمت و طبیعیات و تاریخ و ادبیات تحصیل کرد. عموی او توسط قزاق های تزاری کشته شده بود و او خود، روحانی مسجد جامع تبریز بوده است. زندگی شیخ محمد خیابانی پس از پیروزی مشروطه در سال ۱۲۸۵ ش، با تاسیس انجمن ایالتی در تبریز وارد مرحله تازه یی شد و در جریان محاصره تبریز، در دفاع از شهر نقش مهمی ایفا کرد. در زمان خیابانی اوضاع ایران به خاطر دخالت های بیگانگان از جمله روسیه، انگلیس و آلمان آشفته بود. پس از خلع محمدعلی شاه از سلطنت، خیابانی در ۳۰سالگی به عنوان نماینده مردم تبریز راهی مجلس شورای ملی شد.

اولین حرکت سیاسی بزرگ خیابانی، مخالفت با اولتیماتوم روسیه در مجلس دوم طی یک نطق بلند یک ساعته بود. او پس از قبول اولتیماتوم توسط دولت و تعطیلی مجلس، در سبزه میدان تهران میتینگی برگزار کرد و بلافاصله برای فرار از دستگیری توسط وثوق الدوله، به خراسان گریخت. در شش سال ایام فترت مجلس، مشغول تجارت شد و با تاج گذاری احمدشاه به تشکیل مجالس ادبی و مذاکرات فلسفی مشغول شد و طی این جلسات گروه هایی را به دور خود جمع کرد.

در ماجرای اشغال تبریز توسط عثمانی از مخالفان پان ترکیسم بود و به همین مناسبت مدتی توسط قوای عثمانی در ارومیه زندانی شد. شیخ محمد خیابانی با قرارداد وثوق الدوله با دولت انگلستان (قرارداد ۱۹۱۹) نیز به مبارزه برخاست و از آنجا که حکومت مرکزی را ضعیف و وابسته می دید، ایجاد یک تحول اساسی در سیستم حکومت ایران و احیای آزادی را گام نخست برای خانه تکانی ایران و بیرون راندن اشغالگران خارجی می دانست. ولی برداشتن گام اول را از طریق مذاکره سیاسی امکان پذیر نمی شمرد و تنها راه را در قیام و مقاومت در برابر استبداد و دخالت خارجی می دانست. از این رو، بعد از قبول قرارداد ۱۹۱۹م از سوی دولت ایران، در تبریز دست به قیام زد.روز ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ قیام مسلحانه شیخ محمد خیابانی علیه دولت وثوق الدوله در تبریز آغاز شد. شیخ محمد خیابانی از جمله مبارزانی بود که در سال های پایانی حکومت قاجار در نقاط مختلف کشور به مقابله با استعمار و استبداد پرداخت.

خیابانی در ۱۲۵۶ ش در خامنه - از توابع تبریز - متولد شد. او پس از چند سال کار و تحصیل مقدماتی در روسیه که محل اقامت پدرش بود به تبریز بازگشت و به تحصیل علوم دینی پرداخت. وی علاوه بر فقه و اصول، ادبیات عرب را فرا گرفت و به کسوت روحانیت درآمد. مدتی امام جماعت مسجد جامع تبریز شد و سپس به دوره دوم مجلس شورای ملی که در آبان ۱۲۸۸ آغاز به کار کرد، راه یافت. هنگام اولتیماتوم روسیه تزاری برای بیرون راندن مستشاران خارجی و ادامه اقامت مستشاران روسی در ایران که با موافقت احمدشاه روبه رو شد و به تعطیلی مجلس دوم انجامید، شیخ محمد خیابانی به مبارزه علیه حضور استعماری بیگانگان ادامه داد. او طی نطق های پرشوری در مجلس، نمایندگان را از تسلیم شدن در برابر روس ها برحذر داشت. پس از تعطیلی مجلس دوم به تبریز بازگشت و مبارزات سیاسی خود را سازمان تازه یی بخشید.

مهم ترین بخش این مبارزات، قیام وی در برابر پیمان ۱۹۱۹ وثوق الدوله بود.پس از پایان جنگ جهانی اول که با تخلیه مناطق شمالی ایران از نیروهای روس همراه بود، دولت انگلیس - رقیب دیرینه روس - به بهانه های مختلف از جمله مبارزه با یکی از دولت های متحدین (عثمانی) یا مبارزه با نفوذ بلشویسم به ایران، به تقویت روز افزون نیروهای خود در ایران پرداخت و برای تسلط بیشتر و بسط نفوذ سیاسی و اقتصادی خود دولت وثوق الدوله را برای انعقاد قراردادهای گوناگون تحت فشار قرار داد. یکی از پیمان های استعماری دربار لندن که موجب افزایش قابل ملاحظه سلطه سیاسی انگلیسی ها در ایران شد، پیمان موسوم به «قرارداد ۱۹۱۹» بود. به موجب این قرارداد که در مرداد ۱۲۹۸ با دولت وثوق الدوله منعقد شد، امتیاز راه آهن و راه های شوسه در سراسر کشور به انگلیس واگذار شد و ارتش و دستگاه مالیه ایران زیر نظر مستشاران سیاسی و اقتصادی بریتانیا قرار گرفت. کابینه وثوق الدوله به دنبال تحمیل این قرارداد ننگین با موج مخالفت های عمومی و اعتصابات صنفی و کارگری در کشور سقوط کرد. روحانیون مبارز از جمله شیخ محمد خیابانی و سیدحسن مدرس در جریان مخالفت ها و اعتراضات عمومی مردم علیه پیمان ۱۹۱۹، به وثوق الدوله که عاقد این پیمان بود به شدت اعتراض کردند.

این افشاگری ها به شناخت بیشتر مردم از ماهیت اهداف بیگانگان در ایران انجامید. شیخ محمد خیابانی در آستانه انتخابات دوره چهارم مجلس، مردم را از رای دادن به سیاسیون وابسته به انگلیس یا روسیه برحذر داشت. او قرارداد ۱۹۱۹ را مضر به حال مملکت و ناقض حاکمیت ملی و استقلال ایران خواند و در تهران با وعظ، خطابه و نگارش مقاله به تشریح ابعاد خطرناک این پیمان پرداخت. او برای واداشتن وثوق الدوله به لغو معاهده، در بهار ۱۲۹۹ش به مبارزه مسلحانه روی آورد و در روزهای میانی فروردین همان سال در برنامه یی از پیش طراحی شده، تمامی ادارات و مراکز دولتی تبریز را تصرف کرد. وی با گسترش این قیام به دیگر شهرهای آذربایجان، توانست این خطه را از حاکمیت دولت وثوق الدوله خارج سازد.در کشاکش قیام شیخ محمد خیابانی، دولت وثوق الدوله سقوط کرد و کابینه مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت. مشیرالدوله برای پایان دادن به قیام خیابانی، مخبرالسلطنه حاکم تبریز را مامور فرو نشاندن این قیام کرد. مخبرالسلطنه پس از چند دوره مذاکره بی حاصل با شیخ محمد خیابانی، سرانجام به کمک قوای قزاق عملیات نظامی بزرگی را علیه نیروهای وفادار به خیابانی به راه انداخت. در جریان این نبرد نیروهای شیخ سرکوب شده و شیخ محمدخیابانی نیز در ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ به شهادت رسید.

دولت مشیرالدوله از بیم عکس العمل مردم قتل خیابانی را تا مدت ها «خودکشی» اعلام کرد، اما این ترفند بی حاصل بود به طوری که مشیر الدوله و مخبرالسلطنه که هر دو در مجلس چهارم وکیل بودند، نزد بسیاری از نمایندگان به «قاتل» مشهور شده و روزنامه «توفان» نیز در مقاله یی این دو را عامل قتل خیابانی و آشوب های تبریز معرفی کرد. خیابانی بی شک یکی از چهره های درخشان آزادیخواهی ایران بود که سخنرانی های شورانگیز می کرد،مقالات جالبی می نوشت و برای به ثمر رساندن نهضت مشروطه خواهان تا پای جان ایستادگی کرد. از دو قیامی که این آزادمرد در آذربایجان کرد شور و دلدادگی وی را به مشروطه و آزادگی به خوبی می توان فهمید. قیام اول با تشکیل یک هیات دولتی که مورد اعتماد آذربایجان بود تا حدی توفیق یافت اما این دولت هم با مشکلاتی که داشت، هنوز قادر به انجام کارهای بزرگ و مهمی که مورد تقاضای ملت ایران و مخصوصاً حزب متشکل، فرقه دموکرات ایران، کمیته های تهران و آذربایجان بود، نبود.

قیام دوم از فروردین ۱۲۹۹ ش آغاز شد و در جریان همین قیام شیخ محمد خیابانی با اینکه به وکالت دوره چهارم انتخاب شده بود به امر مخبرالسلطنه استاندار مشروطه با تیر کشته شد و خانه اش به وسیله قزاق ها غارت شد. البته علت شکست قیام دوم را باید تا حدی مربوط به همکاری نکردن عده یی از قیام کنندگان دانست.

نیروهای دولتی به محل اقامت خیابانی حمله کردند و او را سرانجام در بیست و یکم شهریور سال ۱۲۹۹ خورشیدی ترور کردند.

پیکر او را به عمارت عالی قاپو برده آنگاه در مقبره سیده حمزه محله سرخاب به خاک سپردند.

در آخرین نطق خیابانی چنین آمده است؛ «تبریز می خواهد حاکمیت به دست ملت باشد. تمام ایران فعلاً با زبان حال خود این تقاضا را می نماید. هرگاه تهران از قبول این نظریه سرپیچی کند، ما با اصول رادیکالیسم ایران را تجدید بنا خواهیم نمود. ما می گوییم حاکمیت دموکراسی باید در سراسر ایران جاری باشد. اهالی ایالات و ولایات باید رای خود را آزادانه اظهار دارند. برای مدافعه این حق، آخرین مرحله مردن است و مردن در این راه را ما بر زندگی بی شرمانه ترجیح می دهیم.»

برخی از عنوان نطق های خیابانی عبارت است از؛ «حاکمیت ملت لزوم تشکیلات در هیات اجتماعیه پافشاری و استقامت، افکار عمومی، لزوم مرکزیت، به یاد شهدای آزادی، فکر باید هادی انقلاب و تکامل باشد، آزادی با خونسردی فرق دارد، امنیت و آسایش، ضعیف حق حیات ندارد. خائن باید مجازات شود، باید بفهمیم که چه می خواهیم، آزادی قبل از همه چیز، اراده ملت مافوق همه چیز است، برای اجرای اصلاحات خودمان را باید قبلاً اصلاح کنیم، آزادی و امنیت، سقوط و اعتلا» و بیش از ۱۰۰ سخنرانی دیگر و مقالات متعدد.

امین علم الهدی