آرزوی برابری برای انسان ها

نگاهی به زندگی و آثار مارک تواین به بهانه یکصدمین سال درگذشتش

کمتر کسی است که «مارک تواین» نویسنده سرشناس آمریکایی را نشناسد. او نویسنده چیره‌دستی است که در اوج ناکامی‌های خانوادگی‌اش توانست سرخوش‌ترین و خوش‌بینانه‌ترین داستان‌ها را به رشته تحریر درآورد.

ساموئل لنگهورن کلمنس، نویسنده آمریکایی و ملقب به «مارک تواین» در ۳۰ نوامبر ۱۸۳۵ در مرز میسوری در روستای فلوریدا با کلبه‌های چوبی پراکنده به‌دنیا آمد. «مارک تواین» ششمین فرزند از هفت فرزند خانواده بود. پدرش قاضی ‌بخش و تاجری کوچک و در اصل اهل ویرجینیا بود که در کنتاکی درس حقوق خوانده و در همان‌جا به جین همپتون سرخ‌موی برخورده و با او ازدواج کرده بود. به فاصله کمی پس از تولد «مارک» خانواده به «هانیبال» مهاجرت کردند و دوران کودکی و نوجوانی «مارک» در این منطقه سپری شد. در دوران تحصیلات ابتدایی، شاگردی متوسط بود اما به قول خودش هیچ دانش‌آموزی در هجی کردن کلمات به پایش هم نمی‌رسید. در ۱۲ سالگی پدرش فوت کرد و مجبور شد برای شاگردی نزد یک نقاش برود. سپس در روزنامه‌ای که برادرش اوریون دایر کرده بود، ابتدا حروفچین و سپس چاپچی شد. صفحاتی از روزنامه به مقالات طنزآمیز اختصاص داشت که «مارک» آنها را می‌نوشت و با امضای عجیب‌و‌غریبی چاپ می‌کرد. در ۱۸ سالگی به سنت‌لوئیس، بزرگ‌ترین شهر میسوری رفت. سپس به نیویوک رفت و طی دو یا سه سال به شهرهای مختلف سفر کرد و در آنجا به حروفچینی مشغول شد.

از سال‌های ۱۸۵۷ تا ۱۸۶۴ سوار بر کشتی بخار بر می‌سی‌سی‌پی سفر می‌کرد. در ۱۸۵۹ مجوز ناخدایی کشتی گرفت و در این حین با امضاهای مختلف برای مجلات مقاله‌های طنز می‌نوشت و اینجا بود که تخلص ادبی معروف خود «مارک تواین» را از اصطلاحی با همین تلفظ الهام گرفت که قایقرانان برای درک عمق رودخانه از آن استفاده می‌کردند. در سال ۱۸۶۱ «مارک تواین» به ویرجینیا که والدینش اصالتا اهل آنجا بودند نقل‌مکان کرد و به‌عنوان سردبیر نشریه «تریتوریال اینترپرایز» مشغول به‌کار شد. در سال ۱۸۶۶ با آلتاکالیفرنیا، برجسته‌ترین روزنامه غرب قراردادی به این مضمون امضا کرد: «خبرنگار سیار بدون محدودیت مکان، زمان و سمت که دور کره‌زمین می‌گردد و ضمن سفر گزارش می‌نویسد.»

«مارک تواین» معمولا برای نوشتن به مسافرت‌های متعددش رجوع می‌کرد و یادداشت‌های بسیاری از اتفاقات و رویدادهای این سفرها داشت و شاید به همین دلیل است که آثارش حال و هوای سفرنامه دارد. او تجربیات خود را در کتابی با نام «بی‌گناهان فرنگ» ذکر کرد که پس از انتشار به سرعت به اثری محبوب در میان آمریکاییان و اروپاییان بدل شد. او با اولیوه لنگدن، دختر یکی از صاحبان صنایع ثروتمند نیویورک ازدواج کرد. در ۲۰ سال بین ۱۸۷۵ و ۱۸۹۴ شادترین و ثروتمندترین نویسنده بود و بهترین کتاب‌هایش را در این مدت نوشت اما در نیمه دهه ۱۸۹۰ اندوه و تلخکامی روزافزونی نصیبش شد. او در سال ۱۹۰۴ همسرش را در طول اقامت‌شان در فلورانس از دست داد و کوچک‌ترین دخترش ناگهان در شب کریسمس فوت کرد. او که ذاتا به زندگی خوشبین بود پس از این اتفاقات دچار سرخوردگی شدیدی شد.

مارک تواین، نویسنده و روزنامه‌نگار مشهور آمریکایی توانست با دو داستان پرماجرای خود با نام‌های «ماجراهای تام سایر»(۱۸۷۶) و «ماجراهای هاکلبری‌فین»(۱۸۸۵) به نویسنده‌ای جهانی در حوزه ادبیات نوجوان بدل شد و در سراسر جهان خوانندگان فراوانی یافت. او که به تلفظ و نحوه ادای کلمات و جملات بسیار دقیق و حساس بود موفق شد نوع جدیدی از گفتار محاوره‌ای را برای داستان‌نویسی آمریکا معرفی کند.

تام سایر و هاکلبری‌فین و مخصوصا هاکلبری‌فین که سخنگوی مارک تواین در دوره کودکی است، تصویرهای نمادین «بچه» آمریکایی آن دوره هستند. ماجراهای هاکلبری‌فین برای نویسنده فرصتی فراهم می‌آورد که به هجو بشریت بپردازد و از این لحاظ می‌توان این کتاب را با سفرهای گالیور، اثر سویفت مقایسه کرد. این دو کتاب به‌عنوان آثاری که پیش از هر چیز برای سرگرمی بچه‌ها و دلخوشی خواننده‌ای در بند «وقت‌کشی» نوشته شده‌اند با اقبال مشابهی روبه‌رو شدند اما اگرچه این دو شاهکار از سوی دیگر این وجه اشتراک را دارند که به هجو بشریت می‌پردازند، چنین به‌نظر می‌رسد که ادعانامه مارک تواین را واعظی بر زبان می‌راند که کوشش دارد تا روح اید‌ه‌آلیستی را در اعماق وجودش خفه کند.

بعضی از شاهکارهای ادبی جهان این شانس را دارند که برای دوره‌های مختلف زمانی مورداستفاده قرار می‌گیرند و مخاطبان اینگونه آثار در هر دوره تاریخی برداشت‌های خاص خود از آن اثر را متناسب با شرایط زمانی خود استخراج و مورد استفاده قرار می‌دهند. با این حال «ارنست همینگوی» از نویسندگان برجسته آمریکایی و برنده جایزه نوبل ادبیات (۱۹۵۴ میلادی) درباره این کتاب نوشته است: «ماجراهای هاکلبری‌فین بهترین کتابی است که تا به حال داشته‌ایم. تمام داستان‌های آمریکایی از آن بیرون آمده‌اند. چیزی پیش از آن نبوده است.»

مارک تواین قهرمانان این دو شاهکار را در کتاب‌هایی چون «تام‌سایر: کارآگاه» و «تام‌سایر در خارجه» که بعدا در ۱۸۷۸ و ۱۸۹۴ انتشار یافت، دوباره به میان آورد.

به‌هر حال داستان‌های مارک تواین و طنزهایش پر از نکته‌های ظریف و جالب است که ضرب‌المثل انگلیسی‌زبان‌ها شده‌اند. برخی از نقدنگاران ادبی، وی را بزرگ‌ترین نویسنده داستان‌های طنزآمیز قرن نوزدهم خوانده‌اند. واقعیت این است که مارک تواین بیش از هر کسی در زندگی‌اش فاجعه و روزهای تلخ بسیاری را تجربه کرد اما با این وجود از پای درنیامد و عجیب‌تر آنکه او در دوران درد و ناراحتی توانست خوش‌بینانه‌ترین داستان‌های زمانه را بنویسد. واقعیت این است که مارک تواین در ادبیات واقع‌گرای آمریکا چهره‌ای مهم و خاص به‌شمار می‌رود. او بدون سپری کردن دوره‌های آموزشی معمول نویسندگی از روزنامه‌نگاری به داستان‌سرایی رسید و یکی از معروف‌ترین نویسندگان جهان شد و ساخت فیلم‌هایی با الهام از داستان‌های او به شهرت وی بیش از پیش افزود. مارک تواین نیز باهوش‌ترین منتقد اجتماعی زمان خود در ادبیات آمریکا بود که پیش‌پاافتاده‌ترین مسائل اجتماعی روزگار خود را به رشته تحریر درآورد. او از حامیان سرسخت رفع تبعیض نژادی بود. او نویسنده‌ای اخلاق‌گرا بود که در سبک و بیان نظراتش، روشنفکری ساده، منطقی و بی‌آلایش بود.

مارک تواین سال‌های آخر زندگی را با شهرت و افتخار گذراند. مارک تواین را بیشتر داستان‌پرداز عجایب به‌شمار می‌آورند. اشخاص داستان‌هایش افرادی فراموش‌نشدنی‌اند که همواره موجب سرگرمی نسل‌‌های آینده شده‌اند. مارک تواین در نویسندگی از «چارلز دیکنز» تاثیر گرفت و نویسندگان بسیاری مانند «کورت ونه‌گات»، «همینگوی» و بسیاری دیگر تحت تاثیر او بودند که به نوشتن روی آوردند. این نویسنده بزرگ در ۲۱ آوریل ۱۹۱۰ بر اثر حمله قلبی دیده از جهان فرو بست. رئیس‌جمهور وقت آمریکا در آوریل ۱۹۱۰ ضمن صدور اعلامیه‌ای رسمی، فوت مارک تواین را ضایعه‌ای بزرگ خواند و دانشگاه آکسفورد (انگلستان) به مارک تواین در سال ۱۹۰۷ دکترای ادبیات اهدا کرد.

از دیگر آثار او می‌توان به «شاهزاده و گدا»، «دوران طلایی»، «سال‌های گذشته»، «کشاورز شیکاگو»، «زندگی بر روی می‌سی‌سی‌پی»، «قورباغه پرنده و آخرین برگ»، «سرنوشت ژاندارک»، «به‌دنبال خط استوا» و«بیگانه مرموز» اشاره کرد. آخرین اثر مارک تواین «بیگانه اسرارآمیز» نام دارد که پس از مرگ نویسنده در ۱۹۱۶ منتشر شد و با قصه‌های فلسفی‌ ولتر مقایسه می‌شود. آثار چاپ نشده مارک تواین در سال ۱۹۴۰ انتشار یافت. در ایران، مارک تواین تا پیش از دهه ۱۳۲۰ ناشناخته بود. او نخست با انتشار لطیفه‌هایش در نشریه‌ها به خوانندگان ایرانی شناسانده شد و خیلی زود به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین نویسندگان ادبیات آمریکا در ایران شناخته شد. افزون بر آثاری که از خود او ترجمه و منتشر می‌شدند، کتاب‌ها و مقاله‌های گوناگونی درباره او و آثارش به چاپ می‌رسیدند.

همچنین براساس داستان‌های مارک تواین توسط شرکت‌های معتبر فیلمسازی جهان فیلم‌های متعددی در قالب سریال تلویزیونی، سینمایی و کارتون با عناوین مختلف با ایفای نقش هنرمندان و کارگردانان بنام و مشهور جهان به تصویر کشیده شده است.

مصطفی بیان