علم سکولار و علم دینی

در سالهای اخیر , مساله اسلامی کردن دانشگاه ها و موضوع تحقق دانشگاه اسلامی در داخل کشور مطرح و ابهام های زیادی را موجب شده است

در سالهای اخیر ، مساله اسلامی کردن دانشگاه ها و موضوع تحقق دانشگاه اسلامی در داخل کشور مطرح و ابهام های زیادی را موجب شده است.

عده ای ایده های اسلامی کردن دانشگاه اسلامی و اسلامی کردن علم را از مصنوعات و بدعت های جمهوری اسلامی ایران دانسته اند و علم را فراتر از اسلامی و غیراسلامی تلقی کرده اند.

واقعیت مطلب این است که مساله اسلامی کردن علم یا دانشگاه اسلامی سابقه ای بس دراز دارد و از ساخته های روحانیت و حکومت جمهوری اسلامی ایران نیست. در این مقاله نویسنده به تبیین چیستی دانشگاه اسلامی و ریشه های آن پرداخته است.

قریب ۶۰ سال پیش (دهه ۱۹۳۰) مرحوم ابوالاعلی مودودی به هنگام طرح ایراداتش بر دانشگاه علیگره هند هم مساله تاسیس دانشگاه اسلامی را مطرح کرد و ایشان مساله اسلامی کردن دانشها را هم طرح نمود. در بهار ۱۳۵۶ (آوریل ۱۹۷۷) اولین کنفرانس بین المللی آموزش و پرورش اسلامی در مکه معظمه با شرکت ۳۱۳ نفر از اندیشمندان جهان اسلام تشکیل شد و در آن اسلامی کردن رشته های مختلف دانش مطرح شد. در سال ۱۳۶۱ (۱۹۸۲ م) سمینار بین المللی کردن دانش در اسلام آباد پاکستان برگزار شد. در ایران پس از انقلاب اسلامی ، در خصوص انتقال به آموزش و پرورش اسلامی ، نخستین بار سمیناری در اسفند ۱۳۵۷ در شیراز برگزار شد که ظرف ۶ماه تکرار شد و حاصل این دو سمینار محلی ، ارائه طرحی با عنوان «طرح کلی درباره اصول و ضوابط حاکم بر دانشگاه های اسلامی» بود سپس در شهریور ۱۳۵۹ سمیناری در سطح ملی با عنوان «اولین سمینار انتقال به تعلیم و تربیت اسلامی» در تهران برگزار شد. هدف این مقاله تبیین مساله اسلامی کردن دانشها و پاسخگویی به پرسشها ، ابهامات و شبهاتی است که در این زمینه مطرح شده است.

● دلایل مطرح شدن مساله اسلامی کردن علم یا دانشگاه اسلامی

در جهان اسلام تا پیش از تکوین علم جدید ، علوم طبیعت بخشی از فلسفه را تشکیل می داد و همراه با الهیات و ریاضیات یک جا عرضه می شد و همگی در یک چارچوب متافیزیکی قرار می گرفتند. متفکران مسلمان برای علم مراتبی قائل بودند که از معرفت حسی آغاز می شد و علم استدلالی و علم کشفی را در برمی گرفت و وحی در منتهی الیه آن قرار داشت.

با پیدایش علوم جدید و توفیقاتی که این علوم در زمینه توصیف پدیده ها و در حوزه عمل کسب کردند ، علوم از فلسفه جدا شد و راه خود را پیش گرفت.

در قرن نوزدهم مکتب پوزیتیویسم و دیگر مکاتب تجربه گرا رشد کردند و بر حوزه های آکادمیک حاکم گشتند و این وضعیتی است که هنوز هم ادامه دارد. متاسفانه درست در همان دوران رونق پوزیتیویسم بود که علم جدید به جهان اسلام راه یافت و با آن فلسفه های تجربه گرا را به جوامع اسلامی منتقل کرد ، بینشی که علوم را از متافیزیک خدا باور جدا می کرد. به این دلیل در جوامع اسلامی علم سکولار رایج شد و پرورش یافتگان دانشگاه ها عمدتا فارغ از تعلیم و تزکیه و بینش اسلامی بار آمدند و در محیطهای علمی آنها این ایده رواج یافت که علم در تعارض با دین است و یا این که علم کاملا از دین مستقل است و مطالب علمی را باید کلا از مطالب دینی جدا کرد. در حال حاضر، دین در دانشگاه های ما صرف نظر از بعضی ظواهر نقش جدی ندارد و در آموزش دانشگاهی ما به صورت ظاهر فقط بعد علمی قضایا منتقل می شود اما در واقع جریان های نهان فلسفی همراه با آموزش های آکادمیک منتقل می شوند و اینها هستند که در شکل گیری تفکر سکولاریستی نقش عمده داشته اند و دارند. بعضی علمای جوامع اسلامی فکر می کنند که چون غرب این همه آثار علمی و فنی را پدید آورده است ، پس ما هم اگر عینا به دنبال آنها برویم ، نجات پیدا می کنیم.

در حالی که اگر ما خط مشی آنها را به جد دنبال کنیم ، تازه مثل جهان غرب می شویم که با وجود تصویری که در ذهن بسیاری از هموطنان روشنفکر ماست ، جهان مطلوبی نیست.

بسیاری از افرادی که در غرب زندگی می کنند ، از وضعیت آن جوامع راضی نیستند، چنان که بسیاری از اندیشمندان غربی نیز نگرانی خود را از وضعیت آن دیار کتمان نکرده اند. ضمنا مساله جالب این است که در حالی که محیط جوامع اسلامی و از جمله جامعه ما بسیار علم زده است ، در مقام عمل بسیار ضعیف بوده ایم و تلاشی جهادگرانه برای جبران عقب ماندگی علمی جامعه خود نسبت به جوامع غربی نکرده ایم.

● پرسشها و انتقادها

این روزها وقتی صحبت از اسلامی شدن دانشگاه یا اسلامی شدن علم می شود، عده ای پرسشها، انتقادها و شبهات زیر را مطرح می کنند: مگر فیزیک یا جامعه شناسی و... اسلامی و غیر اسلامی دارد؟ علم می خواهد به عقب برگردد! علم و دین ارتباط موضوعی ندارند، پس آنها نمی توانند اثری بر هم داشته باشند. غرض از اسلامی کردن دانشگاه ها این است که همه افکار دانشگاهیان را در قالبهای از پیش ساخته شده بریزند. منظور از اسلامی کردن مقابله با اندیشه های متباین با اسلام و ایجاد خفقان فکری است.

این ناقدان ، طرفداران اسلامی شدن دانشگاه ها یا اسلامی کردن علم را به قشری گری و انحصارطلبی متهم کرده اند. از طرف دیگر، عده ای از طرفداران یا مبلغان اسلامی کردن دانشگاه ها، اسلامی کردن محیطهای آموزشی را به صورت زیر تعبیر کرده اند: منظور از اسلامی کردن علم ، پرداختن به معجزات علمی قرآن و سنت است.

منظور این است که کتابهای درسی علوم ، حاوی براهین اثبات وجود خدا باشند. منظور این است که تعالیم دینی را در بحثهای علوم بگنجانند. منظور این است که منشاء علوم به دانشمندان اسلامی نسبت داده شود. از نظر ما این شبهات یا اظهارنظرها ناشی از سوء برداشت است و مساله اسلامی کردن علم یا اسلامی کردن دانشگاه ها بد تعبیر شده است.

بسیاری از دانش پژوهان ما از این نکته مهم غافلند که انتخاب میان نظریه های علمی متاثر از پیش فرض های متافیزیکی پژوهشگر است. آنها می گویند تجربه ، تجربه است ، امریکایی و ایرانی ندارد اما غافلند از این که نتایج یک تجربه را می توان در پرتو جهان بینی های مختلف به صورتهای متفاوت تعبیر کرد و این طور نیست که برداشتی که از سوی علما از تجارب عرضه می شود، تماما نتیجه تجربه باشد.

تجارب سالهای اخیر نشان داده که عقاید دینی در پیشنهاد نظریه ها ، ارزیابی آنها و گزینش آنها موثر بوده است ولی غالب فارغ التحصیلان امروزی دانشگاه های ما از این نکته مهم غافلند که آنهایی که در آموزش علوم طبیعت بینش دینی را ذی ربط نمی دانند، دانسته یا ندانسته یک پیش فرض فلسفی را پذیرفته اند وآن این است که هستی منحصر در هستی مادی است و شناخت طبیعت راهی سوای علم تجربی ندارد و بنابراین هرگونه ادعای معرفتی که از طریق علم متداول به دست نیامده باشد، واجد ارزش نیست.

بدیهی است اگر طالب علم به تحویل گرایی هستی شناختی و تحویل گرایی معرفت شناختی تن در ندهد، در این صورت می تواند برای انواع دیگر معرفت نیز ارزش قائل باشد و اینجاست که پای وحی و جهان بینی دینی در کار می آید.در احادیث اسلامی ، علم توام با ایمان وسیله عمران و سعادت معرفی شده است بنابراین ، باید از ابزارهای علم در پرتو جهان بینی دینی استفاده کرد. شرکت دانشمندان در طرحهایی که به تخریب محیط زیست یا نابودی انسان ها منجر شده است ، نشانه خوبی از علمی است که جهتگیری درست نداشته است.

در حال حاضر، طبق ادعای موریس ویلکینز (برنده جایزه نوبل پزشکی در سال ۱۹۶۲) ، در حدود نیمی از دانشمندان و مهندسان در سطح جهان درگیر برنامه های مرتبط با جنگ (تسلیحاتی) هستند. با امکانات فوق العاده ای که پیشرفت علم در اختیار دانشمندان گذاشته است ، (نظیر بعضی امکانات ژنتیکی) ، احساس مسوولیت در دانشمندان بیشتر و بیشتر ضروری به نظر می رسد و یکی از موثرترین راههای تامین آن تقویت نگرش و تعهد دینی است.

فهرست منابع و مآخذ

۱- سیدعلی اکبر حسینی ، «طرحی کلی درباره اصول و ضوابط حاکم بر دانشگاه های اسلامی» روزنامه جمهوری اسلامی ۱۳۵۹.

۲- کرلو الفونسو نلینو، تاریخ نجوم اسلامی ، تهران : چاپخانه بهمن ۱۳۴۹.

۳- روژه دوپاسکیه ، اسلام و بحران معاصر، ترجمه و تحریر حسن حبیبی ، تهران : انتشارات اطلاعات ۱۳۶۳.

۴- گلشنی ، مهدی ، از علم سکولار تا علم دینی ، تهران : پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی و فرهنگی ۱۳۸۰.

۵- گلشنی ، مهدی ، قرآن و علوم طبیعت ، تهران : نشر مطهر ۱۳۷۵.

لیدا کاکی