درباره زینت السادات امامی

هنر نگارگری در گذر زمان و به تبع نیازهای اجتماعی و تأثیرهای فرهنگی محیط, ویژگی های خاصی كسب كرده كه خود موجب پدید آمدن مكتب های مختلف هنر نگارگری شده است

▪ متولد ۱۳۱۳ در اصفهان

▪ آغاز آموختن نگارگری به سبك صفوی و گل و مرغ به سبك قاجار، از پدر در۱۸ سالگی

▪ یادگیری تذهیب و تشعیر از استاد حسین ختایی

▪ فراگیری هنر سوخت ازاستاد آقاتقی كلباسی

▪ آموختن طلاكوبی ،آخرین مرحله از هنر سوخت ،نزد مادر و مادربزرگ

▪ خلق تابلوهای بسیار در قالب گل و مرغ ایرانی

▪ ساخت قرآن كامل طلاو تذهیب

▪ برخی از آثار او در هنر سوخت عبارت اند از:

ـ تابلوی «بهرام گور »در موزه هنرهای معاصر تهران

ـ تابلوی «تخت سلیمان »در تهران، كرمان و آمریكا

ـ طراحی جلد قرآن كریم

ـ تابلوی «معراج »و...

▪ برخی از آثار نگارگری او عبارتند از:

ـ كشتی نوح (ع)

ـ شیخ صنعان و دختر ترسا

ـ چادرنشین و ...

نگار و نگاریدن و نگارشتن، در فرهنگ ها با معانی متعددی چون نقش و نقاشی به كار رفته است.در واقع نگارگری مفهوم عام دارد و روش ها و سبك های گوناگون نقاشی ایرانی را شامل می شود.چه آنها كه در كتاب و نسخه های خطی صورت گرفته شامل تذهیب، تشعیر، حاشیه سازی، جدول كشی، گل و مرغ و ....چه آنها كه بر دیواربناها و بوم های دیگر انجام گرفته است.

تاریخچه نگارگری در ایران رامی توان در هزاره های پیش از میلاد و در آثار به جای مانده از سكونت انسان در غارها و برروی سفالینه های منقوش پیش از تاریخ مشاهده كرد.

نمونه آثار نقاشی از دوره اشكانی و ساسانی و نمونه های مناسبی از طرح وشكل و رنگ در نگار گری است.هنر كتابت در دوره ساسانیان به تكامل رسیده و آرایش كتاب یكی از فعالیت های مهم هنرمندان در نگارگری پس از اسلام بوده است.از این دوره به بعد شاهد آثار غنی و زیبایی از هنر نگارگری هستیم كه مضمون آنها ملهم از آیات وحی و احادیث و روایات قرآنی است.

از حدود ابتدای قرن حاضر شاخه ای از نگارگری مورد توجه محققان و هنر شناسان شرق و غرب قرار گرفت كه با نام «مینیاتور» معرفی شده است.در مینیاتورهای ایرانی منظره ها اغلب خیالی است.

هنر نگارگری در گذر زمان و به تبع نیازهای اجتماعی و تأثیرهای فرهنگی محیط، ویژگی های خاصی كسب كرده كه خود موجب پدید آمدن مكتب های مختلف هنر نگارگری شده است.

یكی از این مكاتب، مكتب اصفهان و صفوی است.

شاه عباس صفوی پس از انتخاب اصفهان به پایتختی و ساخت بناهای مجلل، رابطه خود را با كشورهای خارجی بهبود بخشید.از همین جا نگارگری ایرانی از موضوعات نقاشی غربی تأثیر پذیرفت.در این دوره چهره نگاری و تك چهره سازی گسترش بیشتری یافت و كم كم حالت هایی از طبیعت گرایی در آثار نقاشان ایرانی پیدا شد.از شاخص ترین نگارگران این دوره «رضا عباسی »و «محمد زمان » را می توان نام برد.

نقاشی ایرانی بعد از این دوره نتوانست عظمت گذشته را به دست آورد.در دوره های افشاریه و زندیه و در ادامه قاجاریه نقشهایی از عناصر گل و مرغ به صورت تركیبی از گل ها، غنچه های نیم شكفته و شكفته و پرندگان مورد استفاده نقاشان قرار گرفت.این گونه نقاشی كه روی قلمدان ها، جلد كتابها، رحل های چوبی و جعبه های لوازم آرایشی انجام می شد، به «نقاشی لاكی »معروف شد. هنر گل و مرغ نگارگری ایران امروزه استادان اندكی دارد.

یكی از این استادان و هنرمندان شاخص همانا زینت السادات امامی، بانوی هنرمند اصفهانی است.درایران قدیم، هنرهای سنتی از پدر به فرزندان و از آنان به نسل های بعد انتقال می یافته و هنرمند سنتی، هنر پدران خویش را دنبال می كرده و آنچه را در سینه خویش داشته به فرزندانش انتقال می داده است.

این سنت هنوز در اصفهان نفس می كشد و بی دلیل نیست كه هنوز هم آن شهر و دیار مهد هنرهای سنتی ایران است.زینت السادات امامی نیز میراث دار این سنت است.او در سال ۱۳۱۳ در خانواده ای هنرمند و روحانی در اصفهان دیده به جهان گشود.از هنرمندان برجسته خاندان او می توان به سیدمحمدرضا امامی، سیدمحسن امامی و پدربزرگش، میرزا آقاجان امامی مجتهدی اشاره كرد كه جملگی در زمینه بوته سازی، تذهیب ساخت قلمدان و جعبه آیینه چیره دست بوده اند.

زینت السادات هجده ساله بود كه كار را با آموختن نگارگری به سبك صفوی و گل و مرغ به سبك قاجار، در محضر پدر آغاز كرد و چندین سال پیاپی این یادگیری را نزد پدر پی می گیرد، آنگاه تذهیب و تشعیر به سبك صفوی را از مرحوم استاد حسین ختایی كه از شاگردان پدرش بوده ،می آموزد و هنر سوخت را از مرحوم استاد آقاتقی كلباسی كه او نیزاز شاگردان پدرش بوده است،فرا می گیرد.

گفتیم كه نخستین استاد و مربی زینت السادات امامی ، پدرش یعنی محمد مهدی امامی معروف به میرزا آقا بود كه به مدت ۲ سال و ۲ ماه نزد او مینیاتور و گل و مرغ را فرا گرفت.پس از فوت پدر ، نزد استاد ختایی كه خود از شاگردان مرحوم میرزا آقا بود، تذهیب و تشعیر را فرا گرفت .پس از مدتی به تهران عزیمت كرد و نزد استاد بهزاد در ۵ جلسه به یاد گیری پرداخت .در بازگشت به اصفهان ، نزد حاج مصور الملكی چند جلسه كار كرد و مرحوم مصور الملكی در حالی كه دستش فلج بود، با صحبت و حرف خانم امامی را راهنمایی می كرد.زینت السادات امامی هنر سوخت را از یكی دیگر از شاگردان پدرش به نام تقی كربایی آموخت.

امامی، طلاكوبی را كه آخرین مرحله از هنر سوخت است از مادر و مادربزرگش فرا گرفته است.

شیوه كار تابلو سوخت در خانواده امامی ها به این شكل بود كه یك نفر پشم را از پوست گوسفند جدا می كرد كه اصطلاح آن «توله »است و بعد استادی دیگر رخ آن را می كشید كه محصول آن پوستی به نازكی كاغذ است.

پس از آن پوست ها به رنگی كه طراح می خواست رنگرزی می شد و پس از رنگ، طرح تابلوی مینیاتور روی چرمها پیاده شده و مطابق طرح، چرمها را برش می دادند.انواع مختلف این كار عبارت است از مشبك، معرق و لایی چینی است.برای برجسته شدن طرحها در این كار هفت مرتبه رنگ آمیزی روی هم صورت می گیرد و بعد تذهیب و تشعیر و گل و مرغ ترسیم می شود.سوخت نیز قالب هایی مخصوص به خود دارد كه زینت السادات امامی از قالب هایی كه پدرش ساخته بود، استفاده می كند.همچنین او در ماده لایه چینی از رنگ گل سرخ و سریشم و شیره استفاده می كرد و در تركیب مواد در اندازه آنها دقت می كرد.

او وجود شیره بیشتر را در تركیب موجب تركیدن ماده و زیاد بودن سریشم را موجب چسبندگی آن می داند.طلا كوبی مهارتی بود كه در خاندان مادری زینت السادات امامی موروثی بود.به گونه ای كه از صدای كوبیدن چكش بر برگ نازك طلا در میان دفترچه پوست آهو، متوجه می شدند كه طلا در چه وضعی است و بدون آن كه آن را ببینند سوخته شدن و یا از هم پاشیدن طلا را متذكر می شدند.

خاندان امامی از جمله خانواده های هنرمندهستند كه از زمان صفویه تاكنون هنرمندان بسیاری را پرورش داده اند.در زمان قاجار سید محمد مهدی امامی معروف به میرزا خان به هنر نقاشی و گل بوته سازی اشتغال داشت.سید محمد مهدی امامی معروف به میرزا آقا نوه میرزا خان از نقاشان و مینیاتور سازان بزرگ اواخر قاجار و اوایل پهلوی است كه شاگردان بزرگی تربیت كرده و در آن میان دخترش زینت السادات امامی از بانوان هنرمند و استاد در زمینه هنر سوخت و گل و بوته سازی است.

نسب خاندان امامی به یكی از فرزندان امام علی بن جعفر(ع) می رسد و وجه تسمیه امامی به فرزندان علی بن جعفر(ع) به این دلیل است.كسانی مانند سید ابوالقاسم امامی ، سید محسن امامی ، مصطفی امامی، سید نصرالله امامی (عموی پدر زینت السادات امامی ) وسید محمدرضا امامی هم مجتهد بودند و هم هنرمند . یعنی هم بوته سازی، هم تشعیرو صورت سازی می كردند.سید محمد مهدی معروف به میرزا خان و محمد حسین امامی كه اسم پدرش را بر فرزندش (پدر زینت السادات امامی) می گذارد، از صدای خوبی برخوردار بود و به او عندلیب نیز می گفتند.از این خاندان، حاج میرزا عبدالباقی امامی شجره نامه ای در ۲۱ صفحه نوشته و نام ، زمان و مكان، هنر و شخصیت هر یك از افراد را آورده است .

شجره نامه ای كه بعد ها مبنای كار امامی برای خلق تابلویی بوده است.متن مندرج بر تابلوی شجره نامه از سوی مرحوم حاج آقا حسن امامی و مرحوم حبیب الله فضایلی به این شرح است: « به امر و اراده مرحوم آیت الله حاج سید احمد فقیه امامی (قدس سره) و با تحقیق و بررسی های تاریخی معظم له و با قلم و تلاش بی امان علیا مكرمه زینت السادات امامی كه درهنر نقاشی و مینیاتور سرآمد هنرمندان قرن حاضر و وارث هنر آبا و اجدادی خود می باشند این شجره نامه كه گویای نسلی است كه از تربیت شده غارحرا یعنی حضرت محمد بن عبدالله (ص) ریشه گرفته و شاخه های پر ثمر این شجره مباركه به سوی قرن حاضر سرازیر شده با استناد به مدارك و مآخذ معتبر تهیه و تنظیم گردیده و به نظر اینجانب سید حسن فقیه امامی این اثر با عظمت، خدمت بزرگی است به سلسله جلیله سادات امامی كه از ریشه دارترین فامیل های وابسته به خاندان عصمت و طهارت می باشند و خداوند قبول فرماید.»

زینت السادات امامی بیش از دو سال نتوانست نزد پدر شاگردی كند.میرزا آقا در ساعت ۱۱ شب ۱۶ آذر ۱۳۳۴ فوت می كند.در آن زمان زینت السادات ۲۱ سال داشت.با وجود تمایلی كه به تحصیل طب داشت اجازه تحصیل را به او ندادند و به پیشنهاد مادرش به نقاشی پرداخت.در ابتدا میرزا آقا نقاشی های او را جدی نمی گرفت.سر مشق های دیگر شاگردانش را در اختیار او قرار می داد.پس از ۱۵ روز طرحی ختایی و اسلیمی سوزنی پیچیده ای را به او محول كرد كه به سختی طرح آن را تشخیص می داد و با تلاش و دقتی كه به خرج داد توانست آن را ترسیم كند.در این موقع بود كه میرزا آقا پدر، استاد زینت السادات به استعداد و توانایی های دخترش پی برد.

حاصل این آموزش های منسجم در هنر سوخت را نیز امامی در خلق آثار ماندگاری به كار بسته است.از آن جمله است تابلوی نقاشی او با موضوع معراج :« من این تابلو را با الهام از شب معراج پیامبر(ص) به تصویر كشیده ام، این تابلو تصویری از بهشت است.در این نقاشی سعی كرده ام همه روایت هایی را كه در آنها فضای بهشت تصویر شده، بگنجانم.

كاخ هایی كه برای ائمه اطهار در بهشت ساخته شده اند، فرشتگان كه در اطراف پیامبر(ص) در حال پرواز هستند و در زیرنقاشی آیه قرآنی، « سُبحانَ الَذی اُسری بِعَبدِ لَیلاً مِنَ المَسجِدُ الحَرام اِلَی المَسجِدُ الاَقصی » نگاشته شده و فرشتگانی كه پیامبر را در آسمان همراهی می كنند در اطراف آیه مشاهده می كنید».

پی نوشت:در نگارش این مطلب از مقاله ای درباره زینت السادات امامی منتشر شده در «هنر ایران»، شماره پنجم اسفند ۱۳۸۹ نیز استفاده شده است.

---