فلسفه, مبانی و اصول نظریه دفاعی قرآن

دفاع به معنای پیشگیری از تهدید و آسیبهای احتمالی آن, یکی از موضوعات در حوزه اندیشه سیاسی اسلام است

دفاع به معنای پیشگیری از تهدید و آسیبهای احتمالی آن، یکی از موضوعات در حوزه اندیشه سیاسی اسلام است. قرآن به عنوان کتاب راهنمای الهی برای سعادت دو جهان انسان، به طور طبیعی به این حوزه توجه داشته است. از این رو،‌ بخشی از آیات به موضوع دفاع و مسایل آن اختصاص یافته است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا نظریه سیاسی قرآن را درباره دفاع، فلسفه، مبانی و اصول آن را استخراج و تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم شناسی دفاع

دفاع در لغت عربی از ریشه «دفْع» است. این لفظ در ماده اصلی آن، به معنای دور نمودن چیزی است. اگر دفع با کلمه «اِلی» متعدّی شود به معنای رساندن و پرداختن و اگر با کلمه «عن» متعدّی شود به معنای حمایت است.( مفردات الفاظ قرآن کریم، ‌راغب اصفهانی، ص ۳۱۶، «دفع»)

این واژه در اصطلاح فقه اسلام، تکلیفی است برای پیشگیری از آسیبهایی که اساس اسلام را تهدید می کند و یا جان و مال و آبروی انسان را هدف قرار می دهد.( تحریرالوسیله، امام خمینی ، ج ۱، ص ۴۸۵)

در اصطلاح حقوقی، دفاع پاسخ و جوابی است که اصحاب دعوی به یکدیگر می دهند. در این صورت دفاع اعم از جواب حلی یا نقضی است و حتی شامل ایرادات به لایحه طرف مقابل هم می شود.( ترمینولوژی حقوق، جعفری لنگرودی، ص ۳۰۳، «دفاع»)

در آیات قرآنی همه این موضوعات مورد توجه بوده است(نک: التّبیان، ج ۷، ص ۳۲۰؛ التّفسیرالکبیر، ج ۲۳ ـ ۲۴، ص ۳۹۴۰)، اما آن چه در این جا مورد نظر است تنها مفهوم فقهی آن است. البته در آیات قرآنی تنها از واژه«دفع» و مشتقات آن برای بیان این مفهوم استفاده نشده است بلکه از واژه هایی دیگر چون «حصن»، «سد»، «جدل»، «صرف» و مشتقات آن سود برده شده است، چنان که برخی از گزاره ها و جملات و نیز مفهوم آیات بر این موضوع دلالت می کند هر چند که ممکن است منطوق آن در موضوع صراحت نداشته باشد. پس در تبیین دیدگاه های قرآن در خصوص نظریه دفاعی می بایست از همه این کلمات و جملات استفاده شود.

مصادیق و موارد دفاع

برای این که موضوع و مفهوم به خوبی روشن شود،‌ بهتر است که پیش پرداختن به فلسفه، مبانی و اصول نظریه دفاعی قرآن، مصادیق و مواردی که در قرآن در موضوع دفاع مطرح شده پرداخته شود.

با نگاهی به مواردی که در قرآن مطرح شده می توان در یک ارزیابی کلی گفت که دفاع دارای تقسیمات گوناگونی است، از جمله می توان به دفاع شخصی، دفاع اجتماعی، دفاع عقیدتی، مالی، جانی، عرضی، دفاع از خود،‌ دفاع از دیگری و مانند آن اشاره کرد.

در آیات قرآنی موارد و مصادیق بسیاری به عنوان مسایل ریز مجموعه دفاع بیان شده که از جمله آن ها می توان به دفاع از خویش(یوسف، آیه ۲۶)، دفاع از آبرو(هود، آیه ۷۸)، دفاع از خانه و کاشانه(بقره، آیه ۲۴۶)، دفاع از سرزمین(همان و نیز آل عمران، آیه ۲۰۰)، دفاع از اماکن مقدس(حج، آیه ۴۰)، دفاع از پیرو(قصص، آیات ۱۵ و ۱۹)،‌ دفاع از هم کیش(همان)، دفاع از دین و عقیده(حج، آیه ۴۰؛ انبیاء، آیات ۶۲ تا ۶۴؛ کهف، آیات ۱۴ و ۱۵)، دفاع از حق(همان)، دفاع از زنان(بقره، آیه ۲۳۱)، دفاع از مستضعف(نساء، آیه ۷۵)،‌ دفاع از مظلوم و ستمدیده(شعراء، آیه ۲۲۷)، دفاع از مهمان(هود، آیه ۷۸)، دفاع از یتیم(نساء، آیات ۲ و ۶ و ۱۰) و مانند آن اشاره کرد.

البته آن چه از موارد و مصادیق دفاعی مطرح شده در این جا گفته شده تنها جنبه های مثبت دفاعی است و گرنه قرآن به مواردی هم اشاره دارد که در برخی به دفاع از باطل پرداخته اند. خداوند گزارش می کند که برخی از افراد با تفکر و عقایدی که دارند به جای دفاع از حق به دفاع از افکار و آراء و رفتارهای باطل خود می پردازند. این دفاع هم می تواند به شکل فیزیکی و فقهی و یا حقوقی و کلامی انجام گیرد؛ به این معنا که دفاع به اشکال گوناگون،‌ فعل و قول و مانند آن در دو جنبه مثبت و منفی و حق و باطل در جریان است. از این روست که در آیات قرآنی از دفاع از بتان توسط بت پرستان(ابراهیم، آیات ۶۸ و ۶۹)، دفاع از خیانت و خیانتکاران توسط برخی از مسلمانان(نساء، آیات ۱۰۴ تا ۱۰۹)، دفاع منافقان از خویش(توبه، آیات ۷۳ و ۷۴) و مانند سخن به میان آمده است.

پس می توان گفت که هم از نظر روشی و هم از نظر محتوا و هم از نظر ارزشی می توان اقسام و اشکال گوناگونی را برای دفاع شناسایی و معرفی کرد. به این معنا که دفاع از نظر محتوا می توان حق یا باطل، و از نظر ارزشی مثبت یا منفی، و از نظر روشی ، فعل یا قول باشد. البته اقسام و اشکالی دیگری متصور است که بدان ها اشاره ای نمی شود. به عنوان نمونه دفاع ممکن است فقهی یا حقوقی باشد و یا دفاع نسبت به خود یا دیگران،‌ یا درباره افکار و رفتار، یا درباره موجودات و اشیاء و مانند آن ها باشد. این ها هریک نوعی تقسیم بندی و موضوع بندی در خصوص انواع و اقسام دفاع خواهد بود.

دفاع امری طبیعی و فطری

دفاع به معنای پیشگیری نسبت به تهدید احتمالی یا واقعی یک امر طبیعی و فطری است. از آیات قرآنی به دست می آید که انسانها به طور فطری و طبیعی نسبت به هر گونه تجاوز یا احتمال آن واکنش نشان می دهند و در قالب دفاع اقدامات کلامی یا رفتاری و مانند آن انجام می دهند.

خداوند در آیات ۲۴۶ تا ۲۵۱ سوره بقره داستان بنی اسرائیل را نقل می کند که خواهان رهبری برای مقابله با تهدیدات فعلی یا احتمالی متجاوزان بودند. سپس در همان بخش از آیات به یک سنت و قانون الهی حاکم بر جهان اشاره می کند و می فرماید: ولَولا دَفعُ اللّهِ النّاسَ بَعضَهُم بِبَعض لَفَسَدَتِ الاَرضُ؛ و اگر خداوند برخی از مردم را با برخی دیگر دفع نمی کرد، قطعا زمین تباه می شد.

هم چنین در آیه ۴۰ سوره حج به همین سنت و قانون حاکم بر جهان و طبیعت اشاره می کند و می فرماید اگر این سنت الهی نبود هنجارها و ارزش های مقدس در جامعه انسانی و اماکن مقدس از میان می رفت.

پس از نظر قرآن دفاع یک سنت الهی و طبیعی است که حاکم بر جهان و جامعه است. همین مساله را در موجودات دیگر از گیاهان و جانوران نیز می توان ردگیری و شناسایی کرد؛ زیرا گیاهان و جانوران نیز به اشکال گوناگون به دفاع از خود می پردازند و هر کدام برای خود وسیله و ابزار دفاعی دارند که آن را در هنگام تهدید فعلی یا احتمالی به کار می گیرند.

فلسفه دفاع

دفاع از خود یا دیگری همان گونه که در طبیعت به عنوان یک سنت و قانون الهی حاکم است، در جامعه انسانی نیز وجود دارد و انسان ها چنان که گفته شد به طور طبیعی و فطری از خود و حتی دیگران دفاع می کنند.

از آیات پیش گفته و برخی دیگر از آیات قرآنی می توان فلسفه و هدف از دفاع و حکمت ها و علل آن را به دست آورد. از جمله مهم ترین فلسفه و علت دفاع به ویژه در جامعه انسانی را می بایست امور زیر دانست:

۱٫ دفع فساد از زمین: زمین بستر زیست و تکامل موجودات به ویژه انسان است. خداوند زمین را به گونه ای آفریده که همه موجودات به خوبی و آسانی از آن بهره مند شوند و مصالح هر موجودی در آن تامین شود. نظامی که این امر را تامین می کند،‌ همان نظام احسن و عادلانه است که برتر از آن نمی توان یافت؛ چرا که اگر نظامی برتر بود و خداوند آن را ایجاد نکرده باشد یا به سبب جهل یا بخل یا عجز بوده است که هر سه قسم باطل است،‌ پس مقدم نیز باطل خواهد بود و هیچ نظامی برتر از آن چه هست وجود ندارد تا خداوند بیافریند. پس اگر هر چیزی در سر جای خود قرار گیرد در چارچوب نظام احسن و عادل خواهد بود،‌ اما از آن جایی که انسان و جنیان موجوداتی دارای اراده و اختیار هستند این امکان برای آنان است که رفتاری ظالمانه و جاهلانه داشته باشند و از روی جهل و ظلم(احزاب، آیه ۷۲)، فساد و تباهی در جهان و جامعه پدید آورند(روم، آیه ۴۱)؛ ولی خداوند نظام احسن و عادلانه را به گونه ای آفریده که هر گونه فساد و تباهی بزرگ را بگیرد یا از ادامه و استمرار آن جلوگیری به عمل آورد، زیرا همه هستی جنود و کارگزاران الهی هستند(فتح،‌آیات ۴ و ۷) و همین انسان و جنیان دارای اختیار نیز به شکلی جنود خداوندی می شوند و در چارچوب نظام کلی عمل کرده و ظلم احتمالی و یا به وجود آمده را دفع می کنند. از این روست که خداوند در آیه ۲۵۱ سوره بقره به این سنت الهی اشاره می کند که برخی از مردم را به عنوان مدافع به کار می گیرد. تعبیر ناس و مردم از آن روست که حتی کافران، مشرکان و دشمنان نیز در یک معنا و در کلیت نظام احسن، نقش جنود و سربازان خدا را بازی می کنند و سرکوب و دفع فتنه و فساد در زمین تلاش می نمایند.

۲٫ دفع ظلم: خداوند در آیاتی دیگر از جمله آیه ۳۹ سوره حج و آیه ۲۲۷ سوره شعراء،‌ فلسفه دفاع را دفع ظلم ظالمان و دفاع از مظلومان و ستمدیدگان مطرح می کند؛ زیرا ظلم که نقیض عدل است، عامل تباهی و فساد است و نظام احسن را دچار اختلال می کند. از این رو، لازم است تا با دفع ظلم و ظالم،‌ عدالت برقرار گردد و هر چیزی در جای مناسب خود قرار گیرد و حق هر صاحب حقی به او بازگردانده شود. پس برقراری عدالت به عنوان یکی از اهداف اصلی دفاع در آیات قرآنی مطرح شده است.

۳٫ دفع استکبار: هم چنین از آیات قرآنی از جمله آیه ۷۵ سوره نساء‌ می توان دانست که یکی دیگر از علل و فلسفه دفاع، دفاع از مستضعف در برابر مستکبر است؛ زیرا مستکبر با استکبار خود، دیگری را در حالت ضعف و ناتوانی قرار می دهد تا نتواند حقوق خود را استیفا کند و به طور کامل به آن دست یابد. دفاع از مستضعف از سوی مومنان انجام می گیرد؛ زیرا خود توان دفاع از حقوق خود و استیفای آن را ندارند. در حقیقت دفاع در این جا به شکل یک عمل اجتماعی تعریف شده است تا نقش هر انسانی در جامعه به عنوان یک مدافع از حقوق مستضعفانی چون پیران و خردسالان و یتیمان و مانند آن، پر رنگ و معنا دار شود و مسئولیت اجتماعی خود را بشناسد و عمل کند.

۴٫ دفاع از ارزش ها و حفظ اماکن مقدّس و نمادهای دینی: فلسفه دیگری که خداوند برای دفاع بیان کرده، دفاع از ارزش ها و حفظ اماکن و نمادهای مقدس دینی است. در آیه ۴۰ سوره حج آمده است: همان کسانی که بناحق از خانه‏هایشان بیرون رانده شدند. آنها گناهی نداشتند جز اینکه می‏گفتند: «پروردگار ما خداست» و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمی‏کرد، صومعه‏ها و کلیساها و کنیسه‏ها و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می‏شود، سخت ویران می‏شد، و قطعاً خدا به کسی که دین‏ او را یاری می‏کند، یاری می‏دهد، چرا که خدا سخت نیرومند شکست‏ناپذیر است.

در این آیات و آیات پیشین، سنت الهی در دفاع از حق و عدل و مانند آن به خوبی و روشنی بیان شده و به عنوان یک فلسفه و سنت در تکوین و تشریع به صراحت تبیین شده است.

اصول، احکام ، حدود و قوانین دفاع

در نظریه دفاعی قرآن تنها به نظام دفاع در تکوین و تشریع و فلسفه و حکمت آن اشاره نشده است،‌ بلکه هم چنین اصول اصلی و کلی و نیز احکام و حتی محدودیت های دفاع و چارچوب ها آن مشخص شده است.

از آیات قرآنی به دست آمده که دفاع یک امر فطری و طبیعی است و از آن جایی که دین اسلام نیز بر پایه فطرت سامان یافته است(روم، آیه ۳۰) قوانین تشریع شده نیز از سوی خداوند بر مشروعیت دفاع تاکید می کند.

خداوند در آیات ۱۹۱ و ۱۹۴ سوره بقره و نیز ۲۴۶ و ۲۵۱همان سوره و نیز آیه ۳۲ سوره توبه و آیه ۱۲۶ سوره نحل و آیات ۳۹ و ۴۰ و ۶۰ سوره حج، دفاع را حقّی مشروع در شریعتهای آسمانی برای انسان معرفی می کند تا نشان دهد که حق دفاع به عنوان یک امر طبیعی و فطری در همه شرایع آسمانی تایید و امضا شده و اختصاص به شریعتی ندارد.

از نظر آموزه های قرآنی، دفاع هر چند یک امر طبیعی است و انسان به طور طبیعی و فطری به هر گونه تهدید به هر شکل و عنوانی پاسخ می دهد و در پیشگیری از تهدید اقدام می کند، اما تنها دفاعی مشروعیت دارد که مبتنی بر عدالت و حق باشد وگرنه دفاع از ظلم و ظالم و باطل و باطل گرایان جایز نیست و مشروعیت ندارد. از همین روست که صاحبان نعمت داده از سوی خداوند چون پیامبران و صدیقان و صالحان را کسانی می شمارد که به دفاع از مظلوم می روند ولی هرگز به دفاع از ظلم و جرم و کفر و پشتیبانی از آنان بر نمی خیزند.(قصص، آیات ۱۷ و ۸۶؛ فرقان، آیه ۵۵)

خداوند دفاع از مظلوم و مستضعف را جایز و مشروع دانسته و بلکه حتی بر مومنان آن را واجب دانسته است(نساء، آیه ۷۵؛ حج، آیات ۳۹ و ۴۰)

هم چنین دفاع از ارزش های چون عدالت و صلح و آزادی و مانند آن را به عنوان یک ارزش مشروعیت بخشیده (همان) و حتی خواهان حمایت از اماکن مقدس و حفظ و دفاع از آن در برابر متجاوزان شده است،‌ با آن که این اماکن قابل بازسازی است و دفاع ممکن است موجب شهادت شود.(همان) پس برای حفظ و باقی ماندن مساجد، معابد، کنیسه و بیع دفاع مشروعیت دارد.(همان)

دفاع از جان، مال و عرض خود یا مومنان نیز یک ارزش است و از مشروعیت شرعی برخوردار است.(هود،آیه ۷۸؛ حجر، آیات ۶۸ و ۶۹؛ قصص، آیه ؛ یس، آیات ۱۳ تا ۲۰؛ یوسف، آیات ۵۰ و ۵۱) دفاع از پیامبران و آیین حق و اسلام نیز همین گونه است(یس، آیات ۱۳ تا ۲۰؛ نور، آیات ۱۱ تا ۱۷) هم چنین لازم است که مسلمانان برای دفاع از جان و مال و عقیده و سرزمین خود همواره از آمادگی دفاعی برخوردار باشند و از همه نفرات و تجهیزات روز و آخرین فن آوری ها بهره مند شوند.(آل عمران، آیه ۲۰۰؛ انفال، آیه ۶۰)

البته باید در باره حدود و محدودیت های دفاع نیز نکاتی مد نظر قرار گیرد؛ زیرا اسلام هرگز خواهان آغازگری در جنگ نیست؛‌ ولی اجازه می دهد که آغازگر جنگ را سرکوب کرد(توبه، آیه ۱۳) هم چنین در دفاع نمی بایست از روش های نامشروع و ظالمانه سود برد یا آن که محرمات را زیر پا قرار داد،‌ مثلا حرمت ماه حرام را شکست هر چند که در صورت حمله متجاوز می توان دفاع کرد ولی مقابله به مثل یا هر اقدامی می بایست بهترین و نیکوترین و عادلانه ترین شیوه را در پیش گرفت.(توبه، آیات ۱۳ و ۳۶ و آیات دیگر)

خداوند به صراحت در آیاتی از جمله ۱۹۰ و ۱۹۴ سوره بقره و آیه ۲ سوره مائده و ۱۲۶ سوره نحل جواز تجاوز به دشمن و دفاع از خویشتن را در حدّ تجاوز انجام شده از سوی دشمن می داند و اجازه نمی دهد تا از این محدوده تجاوز شود؛ زیرا خود این عمل در آن صورت تجاوز و ظلم خواهد بود و هرگز نمی توان با بی عدالتی و ظلم،‌ ظلم را بر طرف و عدالت را ایجاد کرد.

سخن درباره اصول و احکام وقوانین دفاع بر پایه نظریه قرآنی بسیار است ولی در این جا به همین مقدار بسنده می شود زیرا بسیاری از کلیات و مهم ترین مسایل آن مطرح و تبیین شده است.

خلیل منصوری