سفر به زیستگاه پرندگان مهاجر

استان آذربایجان غربی با ۴۳ هزار و ۶۶۰ کیلومتر مربع مساحت و مجموع دو قلمرو آبی و خاکی در شمال غرب کشور واقع شده و از شمال با کشورهای جمهوری خودمختار نخجوان و ارمنستان و ترکیه و از غرب با ترکیه و عراق و از جنوب با استان کردستان و از شرق با زنجان و آذربایجان شرقی همجوار است

استان آذربایجان غربی با ۴۳ هزار و ۶۶۰ کیلومتر مربع مساحت و مجموع دو قلمرو آبی و خاکی در شمال غرب کشور واقع شده و از شمال با کشورهای جمهوری خودمختار نخجوان و ارمنستان و ترکیه و از غرب با ترکیه و عراق و از جنوب با استان کردستان و از شرق با زنجان و آذربایجان شرقی همجوار است.

بارندگی‌های مناسب، تنوع ناهمواری‌ها و جنس خاک، آذربایجان غربی را از پوشش گیاهی غنی اعم از جنگل و مرتع برخوردار کرده است. به طور کلی صرف‌نظر از سواحل شوره‌زار دریاچه ارومیه و قله‌های پوشیده از برف زاگرس، زمینی که بدون پوشش گیاهی باشد در این استان پیدا نمی‌شود، اما بر اثر خشکسالی‌های چند سال اخیر و چرای بی‌رویه دام متاسفانه پوشش گیاهی برخی جاها از بین رفته است و حتی کویرزایی بعضی مناطق استان را تهدید می‌کند.

همچنین گونه‌زاگرسی نیز در نتیجه علل مختلف از قبیل جنگل‌تراشی برای کشت و زرع و استفاده از سرشاخه درختان برای تعلیف احشام و زغال‌گیری بی‌رویه در خطر نابودی است.

۲ میلیون هکتار جنگل و مرتع نزدیک به ۲ میلیون هکتار از اراضی استان آذربایجان غربی را جنگل و مرتع تشکیل می‌دهد، جنگل‌های استان جزو جنگل‌های مناطق نیمه خشک محسوب می‌شوند و در کوه‌های زاگرس قرار گرفته‌اند. سطح کل جنگل‌های این استان ۸۰هزار هکتار است. آثار جنگل‌های قدیمی در جزایر پارک ملی دریاچه ارومیه، منطقه حفاظت شده مراکان و اغلب دره‌ها و مناطق کوهستانی استان به چشم می‌خورد.در مراتع استان که مساحت آن به یک میلیون و ۹۲۵ هزار هکتار می‌رسد، بیش از ۱۰ میلیون واحد دامی وابستگی شدید به علوفه حاصل از این مراتع دارند.

همچنین نزدیک به یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی استان آذربایجان غربی کاربری کشاورزی دارد که از این اراضی سالانه بیش از ۵ میلیون تن محصول برداشت می‌شود.

آذربایجان غربی از غنی‌ترین استان‌های کشور از نظر منابع آب است که با سه حوزه آبریز دریای خزر، دریاچه ارومیه و خلیج فارس ارتباط دارد. رودخانه‌های قطور، زنگبار، ساری سو، قره‌سو و آغ‌چای به رود ارس می‌پیوندند و به خزر سرازیر می‌شود، رودخانه ذاب از طریق عراق به خلیج فارس منتهی می‌شود و رودخانه‌های زولا، روضه، نازلو، گدار، باراندوز، شهر چای ارومیه، مهابادچای، سیمینه‌رود (تاتائو) و و زرینه‌رود (جغتای) که همگی از سلسله جبال زاگرس سرچشمه می‌گیرند، به دریاچه ارومیه می‌ریزند.

● دریاچه ارومیه

پارک ملی دریاچه ارومیه با ۴۸۴ هزار هکتار مساحت دارای دو محیط آبی و خاکی است که محیط خاکی آن را ۱۰۲ جزیره کوچک و بزرگ تشکیل می‌دهند.

در پهنه این جزایر، گونه‌های نایابی از گیاهان و حیوانات بومی، پرندگان نادر و کمیاب چون فلامینگو، درنای طناز، عقاب طلایی، گرگ،گراز، گوزن زرد ایرانی و قوچ و میش ارمنی یافت می‌شود.

همچنین این جزایر در مواقع کوچ و مهاجرت پرندگان هر سال پذیرای هزاران قطعه پرنده مهاجر هستند که در این جزایر امن به جوجه‌آوری و تولید مثل می‌پردازند.

غلظت آب دریاچه ارومیه برحسب میزان بارندگی سالانه متغیر است، بطوری که میزان نمک محلول در این آب تا ۱۲۰ گرم در یک لیتر ثبت شده است، اما اکنون تغییرات محیطی از یک سو و تاثیرات انسانی از سوی دیگر باعث شده است که آب این دریاچه بشدت کاهش یابد و غلظت نمک محلول در آب به بالای ۳۳۰ گرم در هر لیتر برسد.

به گفته کارشناسان اداره کل محیط زیست استان آذربایجان غربی، کاهش نزولات جوی، افزایش میزان تبخیر به علت دمای بالای هوا و افزایش میزان وزش بادها در قالب عوامل طبیعی و اجرای پروژه‌های عمرانی بدون در نظر گرفتن پتانسیل‌های طبیعی پارک ملی دریاچه ارومیه، بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و سطحی در حوزه آبریز دریاچه، افزایش جمعیت، تغییر الگوی کشت، نبودن مدیریت جامع و بین بخشی در خصوص پارک ملی دریاچه ارومیه در قالب عوامل انسانی از مهمترین تهدیدات پیش روی این پارک است.

در حال حاضر از مجموع ۵۷۰ هزار هکتار مساحت آبی سطح دریاچه ارومیه بیش از ۱۵۰ هزار هکتار آن به ویژه در مناطق جنوب و شرق از زیر آب خارج و به شوره‌زار تبدیل شده است.

اکثر اسکله‌ها و امکانات پهلوگیری قایق‌ها و کشتی‌ها در سواحل و جزایر تعطیل شده‌اند و فعالیت‌های گردشگری به ویژه ترددهای گشت‌های توریستی در این دریاچه محدود شده است.

طبق اعلام اداره کل محیط زیست استان آذربایجان غربی، ارتفاع آب دریاچه ارومیه در مقایسه با پرآب‌ترین زمان حدود ۵/۶ متر کاهش پیدا کرده است.

دریاچه ارومیه بزرگترین آبگیر دائمی آسیای غربی است که بین دو استان آذربایجان غربی و شرقی واقع است و از دیرباز به دلیل جنبه‌های زیبایی شناختی و استفاده‌های تفرجگاهی مورد توجه سلاطین، امرا و حکمرانان وقت بوده است.

● زیستگاه پرندگان مهاجر

این گستره از سال ۱۳۴۶ به عنوان منطقه حفاظت شده انتخاب و در سال ۱۳۵۴ به پارک ملی تبدیل شد و سپس طبق تصویب هیات رئیسه شورای بین‌المللی هماهنگی انسان و کره مسکونی به عنوان یکی از نادرترین اندوختگاه‌های بیوسفری ایران و جهان در محدوده ناحیه جغرافیایی زیستی در نظر گرفته شد.

ساحل زیبا و سحرانگیز دریاچه ارومیه در زمستان‌ها میعادگاه پرندگان مهاجر است و در تابستان‌ها این پرندگان جای خود را به گردشگرانی می‌دهند که برای آبتنی و شنا و همچنین لجن‌درمانی و استفاده از طبیعت زیبای پارک ملی به این خطه سفر می‌کنند.

اگرچه آب این پارک ملی بشدت کاهش یافته، اما همچنان کارکرد خود را در زمینه جلب گردشگر حفظ کرده است، بطوری که هر سال شاهد افزایش شمار استفاده‌کنندگان و بازدیدکنندگان از این دریاچه هستیم.

با ساخت جاده شهید کلانتری و پل میانگذر دریاچه ارومیه، ضریب دسترسی گردشگران سراسر کشور به این پارک ملی به مراتب افزایش یافته و پیـش‌بیـنی می‌شود با ایجـاد بـرخـی از زیر ساخت‌ها مانند مراکز رفاهی و اقامتی و همچنین حفظ و احیای پارک ملی دریاچه ارومیه شاهد شکوفایی صنعت گردشگری در استان آذربایجان غربی باشیم.

علاوه بر پارک ملی دریاچه ارومیه که بزرگترین تالاب استان آذربایجان غربی محسوب می‌شود، ۲۹تالاب دیگر نیز با ویژگی‌های خاص و زیبایی‌های منحصر به فرد طبیعی در استان وجود دارد.

تالاب دریاچه ارومیه، تالاب قوپی علی بابا، تالاب یادگارلو، تالاب شورگل و تالاب درگه سنگی عناوین بین‌المللی دارند.

● غار سهولان

غار سهولان از دیگر جاذبه‌های گردشگری استان آذربایجان غربی است. این غار در ۳۵ کیلومتری شهرستان مهاباد واقع شده و یکی از مهمترین و بی‌نظیرترین غارهای آبی خشکی ایران است که علاوه بر داشتن حوضچه‌های متعدد با مناظر فوق‌العاده دیدنی و دالان‌های مملو از آب، دارای یک مدخل پله‌بندی شده و یک راه خروجی خشکی با دالان‌های طولانی است. ارتفاع غار از کف دره سهولان حدود ۱۷۰۰ متر است و عمق آب آن در حوضچه‌های مختلف ۸ تا ۳۸ متر بوده و ارتفاع سقف غار در حوضچه اصلی از کف آب ۵۰ متر است.

در حال حاضر با امکانات ایجاد شده در این غار دسترسی به آن به سهولت صورت می‌گیرد و از قایق‌های پارویی برای طی مسیرهای آبی و رسیدن به شبه جزیره انتهایی غار و قسمت خشکی آن استفاده می‌شود. این اثر طبیعی ملی تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد.

منطقه حفاظت شده مراکان یکی دیگر از مناطق طبیعی چهارگانه استان در شمال شهرستان خوی واقع است. زیستگاه‌های کوهستانی و تپه ماهورهای آن شرایط مناسبی برای زیست جانوران وحشی نظیر کل و بز و قوچ و میش و پلنگ فراهم آورده است.

جنگل‌های میرآباد سردشت و پارک ملی دریاچه ارومیه از دیگر مناطق طبیعی چهارگانه استان هستند. از دیگر غارهای موجود در استان می‌توان به «غار فرهاد»، «غار کهریز» و «غار دانیان» در ارومیه، غارهای «زندان» و «باباحسن» در نقده و غارهای «غیب‌آباد»، «کهل»، «زندان» در تکاب و غارهای «بودینگ بزرگ و کوچک» در مهاباد اشاره کرد که برخی از آنها علاوه بر جاذبه‌های طبیعی، جاذبه تاریخی نیز دارند.

● دریاچه مارمیشو

دریا مارمیشو با وسعت پنج هکتار در ۴۵کیلومتری غرب شهرستان ارومیه، در میان کوهستان‌های مجاور مرز ایران و ترکیه قرار دارد. آب این دریاچه از چشمه‌های طبیعی و نزولات جوی زمین تامین می‌شود و محل زیست انواع آبزیان از جمله ماهی قزل‌آلا است.این دریاچه به لحاظ ویژگی‌های زیباشناختی مورد توجه مردم ارومیه بوده و هر سال جمع زیادی از مردم همراه خانواده‌های خود در این مکان حاضر می‌شوند و به تفریح و ماهیگیری می‌پردازند.

● چشمه‌های معدنی

چشمه زندان سلیمان در قسمت غربی کوهی معروف به زندان قرار دارد و آب آن به حوضچه‌های طبیعی می‌ریزد. در مسیر خروج آب از حوضچه‌ها «آلگو» - باکتری‌های سبز و قرمز – رشد کرده و در مسیر حرکت آب رسوب رنگی کربنات‌های کلسیم و منیزیم روی زمین مشاهده می‌شود. آب این چشمه در درمان بیماری‌های روماتیسم و جلدی مفید است.

چشمه رازی در روستای «رازی» در شش کیلومتری قطور قرار دارد و مظهر آن در یک کیلومتری جاده در این ناحیه واقع است. آب این چشمه به همراه گاز از زمین خارج می‌شود و در دامنه تپه‌ای جریان می‌یابد و رسوبات اخرایی رنگ اکسیدآهن از خود برجای می‌گذارد. آب این چشمه از آب‌های بی‌کربناته کلسیک گاز و آهن‌دار است.

چشمه کلوانس و چشمه دسته دره در خوی، چشمه شاه‌آباد ماکو، چشمه گرادو در مهاباد و چشمه زنبیل در شمال شرق ارومیه نیز از دیگر چشمه‌های معدنی استان هستند که آب آنها به لحاظ خواص درمانی مورد توجه مردم قرار دارد.

● آبشارها

آبشارهای متعددی در سطح استان آذربایجان غربی جاری است که از مهمترین آنها می‌توان به آبشار شلماش اشاره کرد. این آبشار در سینه‌کش دره‌ای سرسبز و زیبا در کنار جنگل‌های پراکنده و زیبای نزدیک شهر سردشت قرار دارد.

این آبشار آب قابل توجهی دارد و ارتفاع آن بیش از ۱۰ متر است. از دیگر آبشارهای موجود استان می‌توان به آبشار سدوک ارومیه و آبشار قلعه‌جوق ماکو اشاره کرد.

درة شهدا یا درة قاسملو یکی از مهمترین تفرجگاه‌های استان آذربایجان غربی است. این دره که ۹۰هزار هکتار مساحت دارد، به دلیل داشتن جاذبه‌های زیبای طبیعی (آب، پوشش گیاهی متنوع و گونه‌های جانوری و هوای دلپذیر) علاقه‌مندان زیادی دارد.

به منظور احیای نسل قوچ و میش ارمنی که مدتی بود نسل آن در منطقه منقرض شده بود، طی سال‌های ۷۶ و ۱۳۷۷ حدود ۲۰۰ راس از این گونه ارزشمند در منطقه شکار ممنوع دره شهیدان رهاسازی شد. درة شهدا در جنوب شهر ارومیه واقع است.

تفرجگاه‌های بند و نازلو، پیست اسکی خوشاکوه در حومه ارومیه، تفرجگاه خیرورق، چشمه زلزلک، پسک خوی، چسم ثریای ماکو، دریاچه پشت سد مهاباد، دریاچه پشت سد ارس (ماکو)، دریاچه پشت سد حسنلو (نقده) از زیباترین تفرجگاه‌های استان هستند که همواره مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرند.

جاذبه‌های طبیعی استان آذربایجان غربی فقط به دریاچه ارومیه و جزایر آن و چند آبشار و تفرجگاه ختم نمی‌شود، بلکه هر نقطه از این استان پهناور منظره‌ای از طبیعت بکر و دلچسب را به گردشگران هدیه می‌کند. باغ‌های سیب، تاکستان‌ها، توتستان‌ها، دشت‌های پوشیده از گل‌های وحشی، چشمه سارانی که از دل کوه‌های سر به فلک کشیده می‌جوشند همه و همه دست به دست هم داده و شگفتی آفریده‌اند و شاید به واسطه همین ویژگی‌های منحصر به فرد طبیعی است که سابقه سکونت انسان در این منطقه به هزاره نهم قبل از میلاد بازمی‌گردد.

در هزاره‌های دوم و سوم قبل از میلاد حکومت‌هایی در این سرزمین شکل گرفت که هنوز آثاری از آن‌ها در تپه‌های باستانی وجود دارد. بعدها با ورود قوم آریایی و اختلاط آنها، این نژادها درهم ‌آمیختند. پس از اسلام نیز اقوام دیگری از جمله ترکان و مغولان در این سرزمین سکنی گزیدند و با مردمان آن درآمیختند.

براساس کاوش‌های باستان‌شناسی که توسط پروفسور «کارلتون استنلی» در غرب دریاچه ارومیه در غار تمتمه صورت گرفت، مستنداتی در زمینه سکونت انسان در این غار در دوره پارینه سنگی به دست آمد. موزه ارومیه بعد از موزه تهران، غنی‌ترین و با ارزشترین موزه کشور از نظر آثار موجود است.

● تخت سلیمان

تخت سلیمان تکاب یکی از کانون‌های کهن تمدن بشری است. این سرزمین در دوران هخامنشیان و پیش از آن جزیی از سرزمین ماد بوده است و بعد از زمان اسکندر به نام والی آن «آتروپات» و گاهی هم «آتروپاتن» خوانده شده است و در زمان ساسانیان آن را «آذرپاتگان» نامیده‌اند و بعدها تبدیل به «آذربایجان» شده است.

صدها مسجد، کلیسا، مقبره، قلعه، دروازه، پل، کاروانسرا، حمام، بازار، گور دخمه، مقبره صخره‌ای و غار باستانی در این استان وجود دارد که فرهنگ و تمدن نیاکان ما را به نمایش گذاشته‌اند فرهنگ و تمدنی که افق‌های درخشان تاریخ و اندیشه را پیش روی ما گشوده و مایه مباهات بشری است. میراث برجای مانده در این سرزمین کهنسال را باید مشتاقانه دید و در شناخت و شناساندن آن کوشید.

ارومیه

حسین کرامت