سازمان های امنیتی در حوزه خزر

با فروپاشی شوروی و ظهور کشورهای تازه استقلال یافته و ضعبف, بویژه در بعد نظامی –امنیتی, رهبران آسیای مرکزی مهمترین خطر را از جانب مسائل امنیتی و نظامی احساس می کنند لذا در زمینه نیاز های امنیتی منطقه کم کم گرایش به سمت چهارچوب های امنیتی در خارج از منطقه و یا حداقل با حضور یک قدرت منطقه ای یا فرامنطقه ای افزایش یافت

با فروپاشی شوروی و ظهور کشورهای تازه استقلال یافته و ضعبف، بویژه در بعد نظامی –امنیتی، رهبران آسیای مرکزی مهمترین خطر را از جانب مسائل امنیتی و نظامی احساس می کنند. لذا در زمینه نیاز های امنیتی منطقه کم کم گرایش به سمت چهارچوب های امنیتی در خارج از منطقه و یا حداقل با حضور یک قدرت منطقه ای یا فرامنطقه ای افزایش یافت.

در این فرصت در صدد آن هستیم تا ۴ سازمان امنیتی حائز اهمیت را در چنین زمینه ای، به اختصار بررسی کنیم.

۱) جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع (CIS): اولین نهاد سیاسی امنیتی و اقتصادی منطقه ای بود که بلافاصله بعد از فروپاشی شوروی توسط روسیه، اوکراین و بلاروس در مینسک پایه گذاری شد. هدف اولیه تاسیس این جامعه از یک طرف، ایجاد هماهنگی بین کشورهای عضو در مسائلی بود که به دلیل وجود پیوند های دیرینه، تداوم همکاری در آنها ضروری بود و از طرف دیگر جلوگیری از فروپاشی بیشتر ساختارهای شوروی در این جمهوری ها و همچنین تداوم نفوذ روسیه در این کشورها بود.

۲) اتحادیه گوام (GUAM): در نتیجه ائتلاف چهار کشور آذربایجان، اوکراین، گرجستان و مولداوی در کنفرانسی که در اکتبر ۱۹۹۶ برای اصلاح پیمان نیروهای متعارف اروپا تشکیل شده بود، پایه گذاری شد. در نتیجه این ائتلاف بیانیه مشترکی که شامل طرح های پیشنهادی این چند کشور بود، امضاء شد. در اکتبر سال بعد در حاشیه اجلاس سران شورای اروپا در استراسبورگ، سران این چند کشور تصمیم گرفتند با هدف واگرایی از روسیه و جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع، سازمانی تاسیس کنند. پس از این نشست رهبران کشورهای عضو در باکو گرد هم آمده و پروتکلی را امضاء کردند که موید همکاری نزدیک آنها در خصوص کنش متقابل سیاسی، مبارزه با جدایی طلبی، حل مسالمت آمیز اختلافات، فعالیت های مربوط به حفظ صلح، همگرایی در ساختارهای یورو –آتلانتیکی و اروپایی و توسعه مشارکت با ناتو بود.

اهداف گوام در بعد امنیتی شامل تقویت امنیت منطقه ای و حل مناقشات به ویژه مناقشات قومی با کمک ایالات متحده و ساختارهای یورو –آتلانتیکی و با هدف کاهش نفوذ روسیه و دوری از ساختار امنیتی جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع می باشد. مهمترین هدف مشترک و عامل همگرایی در گوام، دلسردی کشورهای عضو این اتحادیه و از جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع و ترس از مسلط شده روسیه بوده است. پر پیداست که این اتحادیه با چالشهای متعددی روبروست.

۳) سازمان همکاری شانگهای (SCO): ابتدا در قالب پیمان شانگهای ۵ در سال ۱۹۹۶ و در طی نشست سران کشورهای روسیه، چین، قرقیزستان، قزاقستان و تاجیکستان شکل گرفت. هدف اولیه این پیمان گسترش اقدامات اعتماد ساز و امنیت ساز مرزی بین کشورهای عضو بود. تحولات نظام بین الملل و فروپاشی نظام دو قطبی، بهبود روابط چین و روسیه از اوائل دهه ۱۹۹۰ و تلاش برای رفع اختلافات مرزی بین دو کشور و پیدایش تهدید های جدید امنیتی از قبیل گسترش تروریسم، اسلام گرایی افراطی، قاچاق مواد مخدر، جنگ در افغانستان و تاجیکستان و ... زمینه مناسب برای شکل گیری این سازمان را فراهم کردند. اعضای تشکیل دهنده این سازمان در پنجمین اجلاس سازمان در سال ۲۰۰۱ قصد خود مینی بر تبدیل پیمان شانگهای به سازمان همکاری شانگهای را اعلام کردند.

این سازمان، به اهستگی اما با اطمینان به عنوان یک گروه بندی منطقه ای در اوراسیا، در حال ظاهر شدن است. آنچه که اهمیت این سازمان را افزون می کند، تغییر در سیاست بین المللی از سمت اروپا به اوراسیا است. منابع عظیم طبیعی اوراسیا از جمله منابع انرژی و این احتمال که اوراسیا به عنوان بخش مهم و اصلی در کریدور های انتقالی حضور یابد، بر اهمیت این سازمان افزوده است.

۴) اتحادیه آسیای مرکزی: در سال ۱۹۹۸ به جامعه اقتصادی آسیای مرکزی تغییر نام داد و در سال ۱۹۹۲ با حضور سه کشور ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان به وجود آمد. گرچه هدف اولیه از تاسیس این نهاد، فراهم آوردن زمینه برای همکاری های اقتصادی بود، ولی همکاری های امنیتی نیز مورد توجه این اتحادیه قرار داشته است. این اتحادیه در زمینه مسائل اقتصادی کارکرد قابل توجهی نداشته است. گردان حافظ صلح آسیای مرکزی تحت حمایت سازمان ملل و برنامه شمارکت برای صلح ناتو آموزش دید. هدف اولیه از تاسیس این گردان حفظ صلح بود که می توان از آن به عنوان نهادی برای اقدامات پیشگیرانه نیز یاد کرد. به دلیل وجود ابهام در اهداف این گردان، ازبکستان از آن خارج شد. جامعه اقتصادی آسیای مرکزی نیز در سال ۲۰۰۱ به سازمان همکاری آسیای مرکزی تغییر نام داد و شورای وزرای دفاع منحل شد.

این سازمان در سالهای اخیر، صرفاً نهادی برای مذاکره و گفت و گو بود و بیانیه هایی در خصوص مبارزه با قاچاق مواد مخدر، اسلام گرایی افراطی و تروریسم صادر کرده است. گردان حافظ صلح نیز به دلیل نداشتن منبع مالی مشخص و فقدان اراده سیاسی قوی برای ادامه فعالیت، در سال ۱۹۹۷ منحل و تبدیل به گروه های حافظ صلح ملی کشورهای عضو شد.

اما در حوزه خزر می توان به دو طرح امنیتی دیگر نیز توجه کرد:

▪ یک طرح که هنوز نمی توان بر آن نام ترتیب امنیتی گذاشت، طرحی تحت عنوان نیروهای واکنش سریع است.

▪ و طرح دوم طرح نگه بان خزر است.

قابل ذکر است که آنچه پیش روی شما بود، تنها قراردادهای امنیتی ای بود که در حاشیه خزر تحت یک سازمان میان چند کشور مطرح بود. قراردادهای نظامی ای را به عنوان مثال آذربایجان با آمریکا منعقد کرده است. باشد تا در زمانی دیگر بررسی و تحلیل شود.

رضا رضایی (مصدق)

سمیه پور محمد