مثبت و منفی اینترنت در ایران

اینترنت چندین سرویس اساسی در اختیار مردم قرار داده است كه عبارتند از پست الكترونیكی, چت, وب, وبلاگ, یوزنت, فروم و تلنت, اما هر روزه سرویس های جدیدی ابداع می شود كه مشخصات بخش هایی از هر یك از سرویس های فوق را دارند درواقع سرویس های جدید از تركیب خصوصیات سرویس های بنیادی اینترنت به وجود می آیند

شاید هیچ پدیده دیگری در طول سال های اخیر به اندازه اینترنت در ایران رشد نداشته است. افزایش تصاعدی ضریب نفوذ اینترنت در ایران و در كنار آن افزایش تعداد سایت ها، وبلاگ ها و پایگاه های اطلاع رسانی روی این شبكه جهانی، نیازمند بررسی های جامعه شناسی از منظر آسیب های فردی و اجتماعی است.به راستی چرا با وجود تنها ۶‎/۷ میلیون كاربر ایرانی اینترنت، ایرانی ها رتبه سوم وبلاگ های جهان را كسب كرده اند؟

چرا شبكه های دوست یابی به سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده و ایرانی ها رتبه سوم را در این شبكه ها كسب كردند؟كاربران ایرانی به دنبال چه چیزی در اینترنت هستند؟ تأثیرات و پیامدهای سیاسی، امنیتی، اجتماعی و فرهنگی اینترنت در ایران چیست؟این پژوهش در پی یافتن پاسخ های این سؤالات است.

● سرویس های اینترنت

اینترنت چندین سرویس اساسی در اختیار مردم قرار داده است كه عبارتند از: پست الكترونیكی، چت، وب، وبلاگ، یوزنت، فروم و تلنت، اما هر روزه سرویس های جدیدی ابداع می شود كه مشخصات بخش هایی از هر یك از سرویس های فوق را دارند. درواقع سرویس های جدید از تركیب خصوصیات سرویس های بنیادی اینترنت به وجود می آیند.

سرویسی مانند Orkut، مخلوطی از وب، چت، پست الكترونیك و فروم است، Podcasting یا رادیوبلاگ اینترنتی ویژگی های مشترك رادیو و وبلاگ را در فضای اینترنت داراست. وبلاگ ها خود به شاخه هایی همچون Soundblog، Photoblog، وبلاگ گروهی و Textblog تقسیم می شوند. چت انواع تصویری، گرافیكی، صوتی و متنی دارد.

با این وجود مفاهیمی همچون آموزش الكترونیكی، بانكداری الكترونیكی، تجارت الكترونیكی، كسب و كار الكترونیكی، روزنامه نگاری الكترونیكی، روابط عمومی الكترونیكی، دولت الكترونیكی، خدمات الكترونیكی، دانشگاه های مجازی، تبلیغات الكترونیكی، نظرسنجی اینترنتی، رأی گیری و انتخابات الكترونیكی، محصولاتی مبتنی بر اینترنت و فناوری اطلاعات هستند كه از تركیبی از سرویس های هفت گانه اینترنت برای انجام مأموریت های خود استفاده می كنند.

انقلاب دیجیتالی، تحولات بنیادینی را در زندگی اجتماعی و اقتصادی به وجود آورده است، آن هم با سرعتی نزدیك به سرعت نور. ۳۸ سال برای رادیو و ۱۳ سال برای تلویزیون طول كشید تا این رسانه ها در دسترس ۵۰ میلیون نفر قرار گیرند، اما همین تعداد از انسان ها طی فقط ۴ سال، اینترنت را به خدمت گرفتند. اینترنت امروزه بیش از هر وسیله ارتباطی دیگری كه بشر اختراع كرده است، متقاضی دارد.

طبق آمارهای رسمی اعلام شده از سوی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، تعداد كاربران اینترنت در ایران در سال ۱۳۸۴ بالغ بر ۶ میلیون نفر بوده است. روند رو به رشد اینترنت در ایران طی سال های اخیر، توجه به ابعاد مثبت و منفی و چالش های سیاسی، اجتماعی و امنیتی آن را ضروری ساخته است.

● كاربران ایرانی اینترنت در پی چیستند؟

در زیر نتایج یك نمونه مطالعه انجام شده به وسیله مؤسسه نلسون نت ریتینگ بیان می شود كه این مطالعه در نوامبر ۲۰۰۴ بر روی كاربران خانگی انجام شده است.

▪ هر كاربر به طور متوسط در ماه، ۳۰ بار در اینترنت حضور داشته است.

▪ هر كاربر به طور متوسط در ماه ۶۰ سایت مختلف را دیده است.

▪ هر كاربر به طور متوسط در ماه یك هزار و ۵۰ صفحه را دیده است.

▪ هر كاربر به طور متوسط در ماه در هر بار حضور در اینترنت ۳۵ صفحه را بازدید كرده است.

▪ كامپیوتر كاربر در ماه به طور متوسط ۵‎/۱۵ ساعت به اینترنت اتصال داشته است.

▪ در هر نشست، هر كاربر به طور متوسط ۵۱ دقیقه در اینترنت حضور داشته است.

▪ مدت زمان مشاهده هر صفحه ۴۵ ثانیه بوده است.

قرار گرفتن عباراتی نظیر موزیك، چت و كلمات مبتذل در صدر كلمات جست وجو شده، دغدغه كاربران ایرانی را به گونه ای دیگر نشان می دهد. این كلمات همچنین نشان می دهند كه بیشتر وقت كاربران ایرانی در سایت های گروه تفریح و سرگرمی سپری می شود و بسیاری از آنها جزو سایت های زرد هستند. شناسایی این سایت ها نیز چندان مشكل نیست: سایت هایی پر از لینك در صفحه ورودی كه در چندین چارچوب مختلف دسته بندی شده اند و لینك های آنها همگی در صفحه ای جدید باز می شوند.

با این اوصاف رایج نبودن كارت های اعتباری در میان كاربران ایرانی را باید به فال نیك گرفت، زیرا در صورتی كه برای كاربران امكان پرداخت بر خط فراهم بود، به حتم مبالغ هنگفتی ارز بابت عضویت در سایت های مرتبط با موضوعات مورد علاقه كاربران (اغلب تفریح و سرگرمی) از كشور خارج می شد. چه آمار كلمات انگلیسی جست وجو شده و چه آمار كلمات فارسی جست وجو شده و بررسی شود، نتایج اشاره شده به دست می آید.

برخی از موضوعات پرطرفدار كاربران ایرانی ، اخبار ایران، نقشه ایران، تاریخ ایران، زنان ایران، انقلاب اسلامی ایران و سینمای ایران بوده است.

۱۱۰ كلمه كلیدی جست وجو شده به وسیله كاربران ایرانی فقط در یك ماه از سال ،۲۰۰۴ نشان می دهد كه بیش از ۳۷ عنوان از آن مربوط به لغات، اصطلاحات و تصاویر مستهجن بوده است. مهم آن است كه ۱۰ عنوان نخست جست وجوی كاربران اینترنتی، همگی به این لیست تعلق داشته اند و میزان جست وجوی این ۳۷ كلمه به نسبت ۷۳ كلمه دیگر به مراتب بیشتر بوده است.

● چالش های اینترنت در ایران

نگاهی به همین آمار، خود گویای بسیاری از مسائل است؛ با این حال می توان برخی از چالش های مختلف اینترنت در ایران را این چنین دسته بندی كرد:

۱) ابعاد امنیتی - اطلاعاتی

الف) تجمعات و اجتماعات

اینترنت این ویژگی را داراست كه می تواند به عاملی برای یكپارچگی گروه ها و برگزاری میتینگ های سیاسی تبدیل شود.

ب) جاسوسی اینترنتی

در سال ۱۳۸۲ وزیر اطلاعات به طور رسمی از دستگیری دوجاسوس اینترنتی در ایران خبر داده بود. دسترسی آسان به سایت های جاسوسی آمریكا و اسرائیل و كشورهای دیگر، امكان ارسال و دریافت ایمیل به هر نقطه از دنیا و غیرقابل كنترل بودن داده های مبادله شده در ایران، ضریب انجام جاسوسی از طریق اینترنت را بالا برده است.

ج) انتقال اطلاعات

امروزه با دسترسی به اینترنت امكان انتقال و انتشار هرگونه اطلاعات طبقه بندی شده بر روی اینترنت و یا با استفاده از آن فراهم شده است.

د) جایگزینی رسانه ای

اینترنت در مقابل رسانه های رسمی كه Main Stream Media نام دارند به عنوان Alternative Media یا رسانه جایگزین مطرح است. در واقع با وجود اینترنت انحصار سیستم رسانه ای كشور از دست رسانه های سنتی خارج شده و خلأ موجود در رسانه های رسمی را این رسانه های جایگزین پر می كنند.

و) كاهش اقتدار سیستم امنیتی و اطلاعاتی

به دلیل امكان نشر بدون واهمه و فارغ از امكان شناسایی سیستم امنیتی و اطلاعاتی، اقتدار سنتی خود را در كنترل افكار عمومی و یا اشراف اطلاعاتی معمول از دست داده است. اصل نخست در سیستم های امنیتی و اطلاعاتی، پنهانكاری و محرمانگی است و اصل اول در اینترنت انتشار اطلاعات است.

ز) مكانیسم های جدید شایعه سازی

بسیاری از سایت های خبری و غیرخبری با انتشار شایعات و خبرهای جعلی بر افكار عمومی تأثیر می گذارند، وبلاگ ها هم امكان دیگری در این راستا هستند.

ح) آموزش های مخرب از جمله تروریسم، مواد مخدر و گروه های ضاله

اغلب در هر زمینه ای كه تصورش را بكنید سایت اینترنتی به زبان فارسی درست شده است و افراد به راحتی امكان آشنایی با هر فرقه و هر فعالیت منفی را كه بخواهند، دارند.

۲) ابعاد اجتماعی

الف) ارتباطات نامتعارف میان قشر جوان

اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه با سرعت نور، در زمینه های غیراخلاقی بسیار مورد توجه است. اغلب، گسترش روابط غیر اخلاقی مجازی در عرصه اینترنت، در جهت روابط غیر اخلاقی واقعی صورت می گیرد. واضح است كه شبكه اینترنت مجال مناسبی برای رشد و توسعه انواع مختلف رفتارهای غیر اخلاقی است.

این پدیده یك فضای مجازی برای فعالیت های غیر اخلاقی می آفریند. اینترنت همچنین موجب سهولت خیانت در روابط زناشویی و روابط نامشروع می شود. اگر اصول اخلاقی را نادیده بگیریم، خواهیم گفت كه اینترنت چیز خوبی است كه ما را قادر می سازد به آسانی به دنبال اعمال غیر اخلاقی، قماربازی، خرید و فروش و بورس بازی برویم، بدون این كه مجبور باشیم با انسان های مختلف تعامل و برخورد رو در رو داشته باشیم. روابط غیراخلاقی برخط، به طور معمول برخط باقی نمی ماند و در بسیاری موارد به روابط فیزیكی می انجامد. البته جذابیت این مسأله به هیچ وجه قابل انكار نیست. به نظر معقولانه می رسد كه برای قابلیت تغییر رفتاری اینترنت، چند متغیر تحریك برانگیز مهیج و نگهدارنده را برشمرد. این متغیرها عبارتند از: روابط نزدیك غیر اخلاقی، فقدان كنترل و بازدارندگی، فقدان مسئولیت پذیری، فقدان محدودیت زمانی و احساس تحت كنترل نبودن.

ب) جرایم رایانه ای و اینترنتی

شاید هك شدن سایت بانك ملی ایران و شبكه شتاب یكی از نخستین نشانه های ورود ایران به جامعه اطلاعاتی بوده باشد، با این حال گسترده بودن تعداد سایت های آموزش هك و بالا بردن تعداد هكرها و آمار بالای سایت های هك شده حكایت از رسوخ این پدیده به جامعه دارد. گسترش شبكه های مجازی تجارت الكترونیك و آنچه به نام گلد كوئیست و پنتاگون و چند نام دیگر شناخته شده است، آسیب پذیری ساختار ایران در این زمینه را نشان می دهد.

ج) گسست میان نسلی

اینترنت شكاف میان نسل ها را عیان تر كرده است. اكنون نه تنها شكاف میان نسل اول و دوم بلكه شكاف میان نسل دوم و سوم نیز هویدا شده است و هیچ یك زبان دیگری را نمی فهمند.

د) انحرافهای اخلاقی و فردی

كار با اینترنت امكان و ضریب انحراف اخلاقی جوانان را بالا برده است. انزواگرایی و بزرگ پنداری دو نمونه از پیامدهای منفی در این زمینه هستند.

و) پنهان سازی هویت (تئوری گوستاولوبون - انبوه خلق)

با امكانات و گزینه های فراوانی كه رسانه های عمومی از جمله اینترنت در اختیار جوانان می گذارند آنان به طور دائم با محرك های جدید و انواع مختلف رفتار آشنا می شوند. این فضا هویت نامشخصی و اغلب متحولی را می آفریند. به خصوص برای نسلی كه در مقایسه با نسل قبل با محرك های فراوانی مواجه است. همچنین از طریق رسانه های جمعی، افراد خط مفروض میان فضای عمومی و خصوصی را تجدید سازمان می كنند و این امكانی است كه جوانان فعالانه از آن استفاده می نمایند.

هویت واجد ۳ عنصر است. هویت شخصی، فرهنگی و اجتماعی كه هر یك در تكوین هویت فرد نقش مهمی را ایفا می كند. در مقایسه ها، هویت شخصی كه ویژگی بی همتای فرد را تشكیل می دهد، هویت اجتماعی (نقش های اجتماعی درونی شده و متنوع) و هویت فردی ( درك و كاربرد نمادهای فرهنگی) در پیوند با گروه ها و اجتماعات مختلف قرار می گیرند.

اینترنت صحنه فرهنگی و اجتماعی است كه فرد خود را در موقعیت های متنوع نقش ها و سبك های زندگی قرار می دهد. در این فضای عمومی، مهارت فرهنگی جدیدی لازم است تا با تنظیمات نمادین، بتوان بازی كرد. سایت شخصی نمونه ای روشن است كه چگونه كاربر اینترنت خود را برای مخاطبان جهانی معرفی می كند.

برای بیان افكار، احساسات، علایق و آرا، از متن مناسب، گرافیك، صدا و فیلم استفاده می شود. میلر اهمیت و پیوندهای سایت شخصی را یادآور می شود و می گوید: به من بگو لینك هایت چیستند تا بگویم كه چه شخصی هستی.

یكی از جنبه های اینترنت، ورود بی هویت در آن است. نوجوانان در صحنه اینترنت برای ایفای هر نقشی، فرصت پیدا می كنند. البته خصیصه مثبتی در این كار وجود دارد یعنی مجالی كه برای بروز و ظهور نوجوانان پیدا می شود. اینترنت فضای آزاد گلخانه ای را ایجاد می كند كه معلمان و مراجع قدرت به آن دسترسی ندارند و بر آن تأثیر نمی گذارند. امكان خصوصی بودن امور، نكته ای است كه كاربران جوان اینترنت بر آن تأكید دارند و از سؤال بزرگسالان در مورد نحوه استفاده از اینترنت آشفته می شوند.

اینترنت به نظر این جوانان، جانشین فضای عمومی است. در این شكل جوانان تجربه های بیشتر می یابند و درباره كنترل و كاربرد این رسانه جدید دارای اطلاعات می شوند. این فضای جدید به طور عمده از سوی كاربران ساخته می شود، احساس مشاركت بیشتری به نوجوانان می دهد. تنها مشكلی كه وجود دارد آن است كه رابطه میان نسل جوان و بزرگسال در فضای شبكه ای محو می شود.

اریكسون معتقد است كه نوجوانان در دوره بلوغ هویت شخصی خود را از طریق كشف وجست وجو بنا می كنند. بلوغ مرحله ای بحرانی است كه نوجوانان به دنبال كشف ارزش ها و درونی كردن آن می باشند و اینترنت با حجم نامحدود اطلاعات و ابزارهای سریع ارتباطی، نوجوانان را با ابزارهای دیگر ایجاد هویت از طریق جست وجو روبه رو می كند. با این وجود باید بدانیم كه بسیاری از تعاملات موجود در اینترنت مستلزم ارتباط انسانی نیست. پیامدهای این تعاملات و حدود جایگزینی تعاملات اینترنتی به جای تعاملات انسانی هنوز نامعین است.

هـ) ایجاد مطالبات جدید اجتماعی

آشنایی جوانان با سطوح مختلف طبقات اجتماعی، درخواست آنان برای تغییر سطح طبقه ای را افزایش داده و همین امر به ایجاد مطالبات جدید اجتماعی می انجامد.

ز) تهدید بنیان های خانواده

تغییر ارزش ها و هنجارهای اجتماعی به نوبه خود بنیان های خانوادگی را در معرض تهدید قرار می دهد.

ح) تغییر نقش های اجتماعی

پنهان ماندن هویت ها و كنترل ناپذیری در شبكه، موجب كسب هویت های جدید و ایفای نقش های اجتماعی مجازی در شبكه به وسیله افراد می شود.

حمید ضیایی پرور

---