نگاهی به نظریه های انقلاب

مطالعه انقلاب های سیاسی و اجتماعی از مهم ترین حوزه های پژوهشی در علوم اجتماعی است وقوع انقلاب ها در جوامع, زمینه مناسبی برای تحقیقات علمی, طرح, آزمون و اصلاح نظریه های انقلاب به وجود آورد

مقدمه مطالعه انقلاب‏های سیاسی و اجتماعی از مهم‏ترین حوزه‏های پژوهشی در علوم اجتماعی است. وقوع انقلاب‏ها در جوامع، زمینه مناسبی برای تحقیقات علمی، طرح، آزمون و اصلاح نظریه‏های انقلاب به وجود آورد. تا چند دهه پیش، توجه نظریه‏پردازان انقلاب به مطالعه انقلاب‏های كبیر معطوف بود، اما ظهور انقلاب اسلامی در ایران و در پی آن، وقوع ناآرامی‏ها، شورش‏ها و در نهایت، انقلاب‏ها در كشورهای گوناگون، بویژه جهان سوم، زمینه ارزیابی مجدد نظریه‏های موجود در باب انقلاب را فراهم آورد. بی‏تردید، خیزش گسترده مردمی در سال‏های‏۱۳۵۶-۱۳۵۷ ، كه منجر به شكل‏گیری انقلاب اسلامی و تشكیل جمهوری اسلامی در ایران شد، نظریه‏های موجود در باب انقلاب را در هاله‏ای از ابهام فرو برد. این نوشتار، مروری اجمالی بر رهیافت‏ها و نظریه‏های گوناگون در باب انقلاب دارد.

به اجمال، عمده‏ترین نظریه‏های انقلاب را می‏توان به نظریه‏های جامعه‏شناختی و روان‏شناختی تقسیم نمود. (۱)

پیش‏فرض اساسی همه نظریات موجود در باب انقلاب این است كه آیا اصل در جوامع بشری ثبات است و تغییر، تحول و تضاد امری عارضی است‏یا بعكس، تضاد اصل است و ثبات امری عارضی؟ ماركس از جمله كسانی است كه محرك جوامع بشری را تضاد می‏داند و در نتیجه، از نظر او، ثبات امری است كه بر جوامع بشری عارض می‏شود. عموما دیگر نظریه - پردازان، ثبات را در جوامع بشری اصل می‏دانند و تضاد را خلاف آن. (۲)

از جمله نظریات مطرح شده در زمینه انقلاب نظریه «جامعه توده‏وار» است كه در این مقال به شرح و تفصیل آن می‏پردازیم:

نظریه جامعه توده‏وار

نظریه جامعه توده‏وار (Theory of Mass Society) به وسیله خانم هانا آرنت و آقای ویلیام كورن هاوزر ارائه شده است. این نظریه از نظریه‏های كاركردگرایانه است. به طور كلی، از نگاه نظریه‏پردازان كاركردگرا، ساختارهای معینی در جامعه موجب ثبات دایمی آن می‏شود و تا زمانی كه این ساختارها و به اصطلاح، ترتیبات ساختاری خاصی بر جامعه حاكم است مشكلی در جامعه به وجود نخواهد آمد. اما زمانی كه این ترتیبات ساختاری جامعه از میان برود، احتمال بروز حادثه انقلاب از نوع توده‏ای در جامعه افزایش می‏یابد و در پی آن، احتمال تاسیس حكومت و رژیمی توده‏ای (totaliter) افزایش می‏یابد.

ویلیام كورن هاوزر، نظریه‏پرداز جامعه توده‏وار، در كتاب سیاست جامعه توده‏ای (۳) چنین جامعه‏ای را نظامی اجتماعی می‏داند كه در آن گروه‏های برجسته و نخبگان (elites) به آسانی، در معرض نفوذ توده‏ها قرار می‏گیرند و توده‏ها نیز مستعد بسیج‏به وسیله گروه‏های برجسته اجتماعی هستند. بسیج‏پذیری توده‏ها در گرو این است كه اعضای جامعه فاقد همبستگی و تعلق تا چه حد به گروه‏های مستقل، جماعات محلی، جمعیت‏ها و انجمن‏های آزاد، احزاب و گروه‏های شغلی وابسته‏اند. گسستگی روابط شخصی افراد و نیز گسترش سازمان‏های اداری و دیوانی و گروه‏های واسطه میان فرد و دولت از دیگر ویژگی‏های جامعه توده‏وار است. در چنین شرایطی احتمال وقوع جنبشی توده‏ای افزایش می‏یابد.

طبقات اجتماعی پایین جامعه نیز به شدت از جنبش‏های توده‏ای حمایت می‏كنند. اینها طبقاتی هستند كه دارای كم‏ترین روابط اجتماعی در میان اعضای خود می‏باشند. با این حال، از آنجا كه طبقات اجتماعی موجود در جامعه از هم گسسته‏اند و همبستگی و انسجام اجتماعی خویش را از دست داده‏اند، بنابراین، تقریبا از میان اقشار گوناگون جامعه در میان شركت‏كنندگان در جنبش توده‏ای افرادی یافت می‏شوند، مانند روشنفكران غیر وابسته یا بازرگانان و كشاورزان حاشیه‏ای و كارگران منزوی، كه به هیچ‏یك از طبقات موجود در جامعه وابسته نیستند. اینان در دوران بحران، در جنبش توده‏ای درگیرند. ذره‏گونگی افراد، كه نتیجه از دست دادن وابستگی و تعلق خاطر گروهی و همبستگی اجتماعی افراد است، آنان را برای پذیرش ایدئولوژی‏های جدید، كه جانشین همبستگی گروهی از دست رفته است، آماده می‏كند.

از مفاهیم اساسی این نظریه «توده‏» است. آرنت «توده‏» را جمعیت‏بی‏شكلی می‏داند كه از افراد جدا از هم تشكیل شده و فاقد هویت مشترك، احساس منافع و آگاهی‏های فردی است. آرنت جامعه توده‏ای را جامعه‏ای می‏داند كه در آن توده‏ها حول محور هیچ مصلحت عمومی یا طبقاتی یا گروهی گرد نمی‏آیند; زیرا توده‏ها چیزی بیش از مجموعه‏ای از افراد بی‏هویت و بی‏تفاوت نیستند. به نظر او، آنچه موجب پیدایش جامعه توده‏ای می‏شود فروریختگی مرزهای طبقاتی است. به همین دلیل، آرنت گاه به جای اصطلاح جامعه توده‏ای، از اصطلاح جامعه بی‏طبقه استفاده می‏كند. (۴)

پیشینه نظریه جامعه توده‏وار

نظریه جامعه توده‏وار پس از به قدرت رسیدن نازی‏ها در آلمان به سال‏۱۹۳۳ میلادی به وجود آمد. موفقیت‏سریع و چشمگیر آلمان نازی در عرصه بین‏المللی برای جهانیان، بویژه جهان غرب، اعجاب‏انگیز و غیر قابل تصور بود; زیرا درك این مطلب برای آنان بسیار دشوار بود كه كشوری صنعتی و پیشرفته و به اصطلاح، طرفدار آزادی بتواند خود را تسلیم رهبری توده كند. جنبش توده‏ای - نازی‏ها كه خود را عوام می‏نامید، درمدت زمان كوتاهی، به پیشرفت‏های‏بزرگی درعرصه جهانی نایل آمد.

از دیگر نمونه‏های جنبش توده‏ای، فاشیسم (Fascism) در ایتالیا بود. هورو ویتز معتقد است كه فاشیسم تنها جنبش توده‏ای معتبر و منحصر به فرد در قرن بیستم است كه موفق از كار درآمده است. فاشیسم در سراسر اروپا نمایانگر تركیب بی‏همتایی از احساسات توده‏ها و به بازی گرفتن آنان توسط نخبگان بود كه اگر ساختار اجتماعی سرمایه‏دارانه موجود را برای همیشه شكوفا نساخت، دست‏كم، آن را قادر ساخت كه دوام پیدا كند. (۵)

بنابراین، رگه‏های پیدایش جنبش‏های توده‏ای را باید در میان جنبش‏هایی‏چون نازیسم، فاشیسم و نیز استالینیزم جستجو كرد.

ویژگی‏های نظریه جامعه توده‏وار

به لحاظ اهمیتی كه اندیشه آزادی كثرت‏گرا برای نظریه جامعه توده‏وار دارد، داشتن برخی اندیشه‏ها در مورد ماهیت آزادی كثرت‏گرا حایز اهمیت است و به همین دلیل، نظریه جامعه توده‏وار از الگوی كثرت‏گرایانه جامعه استنتاج گردیده است. بنابراین، از مهم‏ترین ویژگی‏های نظریه توده‏وار تاكید خاصی است كه آنان بر آزادی (دموكراسی) دارند. این نظریه مبتنی بر كثرت‏گرایی (Pluralism) است، به گونه‏ای كه بدون مراجعه به اصول آزادی كثرت‏گرا، درك درست و كامل این نظریه ممكن نیست; بدین بیان كه در جوامع، گروه‏های گوناگونی وجود دارند كه برای كسب موقعیت‏ها و مناصب موجود در جامعه با یكدیگر رقابت می‏كنند. رقابت این گروه‏ها بدین صورت است كه تعدادی از شهروندان، خواه اكثریت و یا اقلیت، به دلیل برخی انگیزه‏های مشترك و یا منفعتی، كه مغایر با حقوق سایر شهروندان و یا منافع دایمی و جمعی جامعه باشد، متحد می‏شوند. علل‏این دسته‏بندی‏ها و صف‏بندی‏ها می‏تواند دو چیز باشد: از بین بردن آزادی و یا قبول این نكته كه همه رای واحد دارند. بنابراین، علل پنهان این دسته‏بندی‏ها در طبیعت‏بشر نهاده شده‏است. این امر از اصول اساسی مكتب كثرت‏گرایی است.

---