نگاهی به جایگاه و حضور شیعیان در عراق

معرفی کتاب « شیعه و حکومت در عراق»

«به همان دلیلی که باعث شد اقلیت در عراق، نظام استبدادی را برگزینند، همان مسئله موجب شد که تاکید بر شعوییت، جزئی از ماهیت نظام سیاسی بشود. هدف از این دو مسئله یعنی استبداد و اتهام شعوییت، تضعیف اکثریت است. از‌ این رو استبداد، صدای اکثریت را در نطفه خفه می‌کند و اصول و مبانی آن را به ایرانی بودن متهم می‌کند تا بتواند فرقه‌گرایی حکومت و تسلط بر رِژیمی را توجیه کند که همواره اتباع و موسساتش در پی برقراری روابط دوستانه با دولت ایران بوده‌اند.» (پشت جلد کتاب)

حسن العلوی نویسنده‌، پژوهشگر و روشنفکر عراقی، سال‌ها در این کشور به فعالیت و تحقیق مشغول بود، حتی در دولت وقت این کشور، کارهای اداری انجام می‌داد تا زمانی‌که فعالیت و زندگی در این سرزمین برایش تبدیل به یک غیرممکن شد و از عراق گریخت اما کار و تفکر را رها نساخت و «شیعه و حکومت در عراق – ۱۹۱۴ تا ۱۹۹۰» از مهم‌ترین آثاری است که وی منتشر ساخته است. این کتاب را محمدنبی ابراهیمی ترجمه کرده و دفتر ادبیات انقلاب اسلامی با همکاری نشر سوره‌ مهر آن را به‌قیمت ۷۰۰۰ تومان در ۴۸۸ صفحه منتشر ساخته است. العلوی در این کتاب سعی دارد تا از نگاه یک پژوهشگر بی‌طرف به زندگی، اجتماع و فرهنگ شیعیان در سرزمین عراق بپردازد. فصل‌های کتاب عبارتند از: ۱ – درباره تشیع، ۲ – تشیع در عراق، ۳ – از مبارزه تا انقلاب، ۴ – فقها و استقلال عراق، ۵ – شیعه و تاسیس حکومت در عراق، ۶ – فرقه‌گرایی حکومت قومی، ۷ – رکود فرقه‌گرایی، ۸ – فرقه‌گرایی در رژیم جمهوری، ۹ – اقلیم‌گرایی حکومت، ۱۰ – فرقه‌گرایی در عراق، ۱۱ – نقد فرقه‌گرایی و ۱۲ – نتیجه فرقه‌گرایی.

این کتاب در توضیح یک اکثریت است: اکثریتی که حقوق آن برای چند دهه نادیده انگاشته شده است و هرگونه تلاش‌های آنان برای کسب جایگاه‌شان، به‌شدت سرکوب گشته است. این اثر منشأتشیع، عوامل دینی، سیاسی و اقتصادی در حرکت شیعه و جغرافیای آن را از زمان استقلال این کشور از استعمار انگلیس بررسی می‌کند. کتاب نشان‌دهنده‌ جایگاه اکثریت شیعه در کسب استقلال این سرزمین است و همچنان نشان‌دهنده‌‌ سرکوب این اکثریت در دهه‌های بعدی است، البته تا زمانی‌که حکومت صدام حسین در این کشور با دخالت بیگانگان سرنگون می‌شود و امروز، مردم این سرزمین در تلاش هستند تا قدرت را بین خود تقسیم کرده و بتوانند زندگی را به‌تدریج از جنجال‌های سیاسی دور کرده و به سطح واقعی خود بازگردانند.

مترجم می‌نویسد: «معنایی که نویسنده کتاب از فرقه‌گرایی رژیم در نظر دارد این است که حکومت در این کشور از آنِ اعراب است نه کردها و برای اهل سنت است نه شیعیان. همچنین نویسنده، معتقد است که قومیت (ملی‌گرایی)‌ همان دنیاگرایی و جداانگاری دین از دنیاست اما عربیت این معنا و مفهوم را ندارد.» بدون توجه به افراط‌گرایی‌های نویسنده، همان‌طور که مترجم در مقدمه‌‌ خود آورده است، «اثر حاضر یکی از منابع ارزنده و معتبر در موضوع مورد ارزیابی خود است و از این جهت محل توجه و مراجعه پژوهشگران تاریخ معاصر عراق خواهد بود؛ هرچند نگارش روان و گزارش‌گونه آن هر علاقه‌مند به موضوع کتاب را از آگاهیهای فراوانی برخوردار خواهد کرد.» العلوی در کتاب خود، تمرکز را بر فرقه‌گرایی گذاشته‌ چون معتقد است این مسئله به زندگی و روزگار سرزمین عراق ضربه‌هایی بی‌حد و مرز زده است. همانند هر اثر علوم اجتماعی معاصر دیگر، این اثر را نمی‌توان در چارچوب یک ژانر مشخص نشان داد. کتاب او نه تاریخ است نه جامعه‌شناسی، نه اقتصاد و نه سیاست اما تمامی این‌ها را درون خود دارد. نویسنده در تلاش است تا ریشه‌های بحران امروز جامعه‌عراق را نشان دهد،‌ ریشه‌هایی که شناخت آنان می‌تواند به درک بیشتر و بهتر این سرزمین منجر شود. سرزمینی که حیات سیاست، اقتصاد و فرهنگ آن با مردم ایران، قطع‌ناشدنی است. نویسنده می‌گوید: «این کتاب از اختلاف میان اهل سنت و شیعه در عراق سخن نمی‌گوید، زیرا چنین اختلافی، دارای ماهیت مردمی – که در مبارزه میان شهرها و اجتماعات بروز می‌کند – نیست. به عبارت دیگر فرقه‌گرایی در عراق، مردمی نیست، بلکه سیاسی و رسمی است‌ و به رژیمی مربوط می‌شود که برای خود مذهب حاکمی برگزیده است و در ورای آن، سیاست تبعیض فرقه‌ای را علیه مذهب حکومت شوندگان اعمال می‌کند. این کتاب تاریخی زنده را مورد توجه قرار می‌دهد و با شرح و تفصیل به جزئیات سیاست تبعیض فرقه‌ای می‌پردازد و فرقه‌گرایی رژیم را مورد بررسی قرار می‌دهد و به طائفه‌گرایی به عنوان یک قانون سیاسی عام می‌پردازد نه به عنوان یک اعتقاد دینی یا طاعون اجتماعی. (به نظر من) این قضیه‌ای است که نویسندگان روشنفکر ناسیونالیست می‌بایست آن را به خاطر تاثیر آشکاری که بر وابستگی ملی-عربی و بر آینده وحدت اعراب دارد، مورد بررسی قرار دهند.»

کتاب العلوی، با تکیه بر ساختار اجتماعی و مذهبی سرزمین عراق، تاریخ معاصر این کشور را گام به گام بررسی می‌کند، چارچوب‌های اقتصادی و سیاسی آن را مشخص می‌سازد و درنهایت، خواننده را برای ورود به چشم‌اندازی آگاهانه‌تر از عراق معاصر آماده می‌سازد.

جواد رضایی