نمایش ایرانی ظرفیت ها و محدودیت ها

نگاهی به نمایش «مجلس انتقام جویی هملت»

نمایش ایرانی از دیر باز تا کنون ظرفیت‌های مناسبی برای اجرا وایده پردازی داشته است. هرچند در ابتدا این گونه نمایشی محدودیت‌هایی داشته اما به تدریج وبه مرور زمان بر این مساله فائق آمده وتوانسته با تعذیه از فرهنگ ملی وبومی بر غنای خویش بیفزاید. از همان ابتدای پیدایش، نمایش در نزد قوم ایرانی تنها وسیله سرگرمی نبوده، هر چند این موضوع از اجزای جدا نشدنی این هنربوده وهست. ایرانی جماعت در نمایش سیمای خود را جستجو وفرهنگ خود را می‌جسته است. تنوع گونه‌های نمایشی در این مرز وبوم نشانگر این اصل مهم است که هر قومیتی به گونه‌ای نمایش خاص تعلق خاطر دارد. هنگامی که ساختار نمایش‌های ایرانی را بررسی می‌کنیم، شیوه میدانی را در همه آنها مشترک می‌یابیم. تعزیه در تکایا اجرا می‌شده وخیمه شب بازی در خانه‌ها. سیاه‌بازی بر حوض وسط حیاط ونقالی را مردم در سر هر کوی وبرزن به تماشا می‌نشسته‌اند. همین روحیه باعث می‌شده که همه انواع نمایش‌ها در دو عنصر صحنه گرد که در آن ارتباط نزدیک وتنگاتنگی بین مردم وبازیگران وجود داشته وروایت مستقیم وبه قولی فاصله‌گذاری اشتراک داشته باشند.

موضوع مهمتر در این میان اما مضمون نمایش‌های ایرانی است. تعزیه حکایت مصایب امام حسین(ع) وخاندان او در دشت کربلاست که ریشه عمیقی در اعتقادات مذهبی مردم دارد. سیاه‌بازی دارای داستان‌های جذاب ومردمی با مضامین ساده واصیل می‌باشد. در نقالی هم روحیه پهلوانی وعیاری به وفور به چشم می‌خورد .نمایش ایرانی مانند شعر وقالب‌های متفاوت آن از قبیل رباعی، غزل، مثنوی و... حکیت ودرد مردمی را روایت می‌کند که لحظه به لحظه آن سرشار از حوادث وماجراهایی است که در طی قرون متمادی بر سر قوم بزرگ ایرانی آمده است.

نمایش مجلس انتقام جویی هملت نوشته وکار حسین جمالی با چنین دیدگاهی به صحنه رفته است. نمایش داستان هملت نوشته ویلیام شکسپیر نویسنده شهید انگلیسی را با توجه به ظرفیت‌های نمایش ایرانی به صحنه می‌برد واز شیوه‌ها و ظر فیت‌های نمایش ایرانی استفاده مناسبی به عمل می‌آورد. اگر چه شکسپیر نمایشنامه خود را با توجه به اصول وضوابط نمایش‌های دوران الیزابت (الیزابتین) تنظیم کرده است اما نمایش انتقام جویی .... سعی می‌کند از قالب‌های کلاسیک نمایش رنسانس فاصله گرفته وبر روش‌های نمایش ملی وایرانی تکیه کند. از همین رو صحنه ای گرد در وسط ساخته می‌شود که مانند سکوی نمایش‌های تعزیه تمام ماجرا بر روی آن روایت شود. راوی(راویان) نمایش تبدیل به نقالانی می‌شوند که داستان‌ها را تعریف، خلاصه و در بعضی قسمت‌ها تفسیر می‌کنند. چنین تکنیک‌هایی در نمایش اصلی( هملت) وجود ندارد. نویسنده وکارگردان نمایش در باز نویسی وباز سازی دوباره نمایش از ظرفیت‌های نمایش ایرانی بخوبی استفاده می‌کند ولحظاتی در روی صحنه پدید می‌آورد که در کمتر نمایشی به چشم می‌خورد.

طنز موجود در نمایش هم از موضوعات قابل اشاره در نمایش است. نمایش دارای چاشنی پررنگ کمدی است. این موضوع شامل طیف‌های مختلف کمدی از قبیل کمدی موقعیت، شخصیت ودر اکثر مواقع کمدی کلام است. نمایش هرچند هوشیارانه از طنز استفاده می‌کند امادر بعضی مواقع به نوعی شو تبدل می‌شود که از ارزش باقی بخش‌های کمدی نمایش می‌کاهد. شاید اگر نمایش در استفاده از طنز راه درست تری پیش می‌گرفت و یا در ترکیب انواع کمدی دقت بیشتری می‌کرد، می‌توانست نتیجه بهتری از اجرا بگیرد . اما شاید بتوان مهمترین اشکال نمایش مجلس انتقام جویی هملت را در بر گردان فکر نمایشنامه اصلی (هملت) ویافتن ایده مناسب برای بیان مطالب امروزی در قالب نمایش دانست. به این معنی که نمایش تمام حرف خودرا می‌زند وصحنه‌های خود را پشت سر هم می‌آورد بدون اینکه برگ انتهایی و نتیجه همه این حوادث مشخص شود. به عبارت ساده تر نمایش داستان هملت را بیان می‌کند که چه بگوید؟ حرف تازه نمایش چیست؟ در این بخش نمایش سمت وسوی آثار تجربی دانشگاهی را درپیش می‌گیرد که برای عمومیت یافتن نمایش طنز را چاشنی خود قرار می‌دهد. هر چند استفاده از عنصر کمدی نقطه ضعف نمایش به حساب نمی‌آید اما اینکه نمایش در انتها و در تعیین رویکرد خود نقطه گذاری مناسبی را در دستود کار خود قرار نمی‌دهد دچار اشکال می‌شود . سوال اساسی این است که هملت برای چه روایت می‌شود ؟ آیا استفاده از جذابیت‌ها وعناصر نمایش ایرانی برای این است که تنها داستانی روایت شود ونمایشی به روی صحنه برود؟ نمایش باید به مناسبات جامعه کنونی توجه کندتا حرف مناسبی برای گفتن داشته باشد. اگر قرار است سخنی فراتر از روایت داستان بیان شود آن سخن چیست ؟ اگر مقدر گردیده سوالی مطرح شود آن پرسش کدام است؟

نمایش لحن صمیمی وبی پیرایه ای را در پیش می‌گیرد و فضاسازی صحنه‌های آن در کنار استفاده از کلیه عناصر آثار بومی وحتی اشعار ایرانی اعم از سروده‌های رزمی وبزمی اتمسفری کاملا آشنا را بوجود می‌آورد تا حال وهوای نمایش قابل فهم باشد. چنین بر داشتی در بیننده موجب می‌شود تا نزدیکی قابل قبولی بوجود آورد تا در سایه آن درک اثر بهتر وبیشتر شود تا جایی که نمایش به اثری ایرانی تبدیل شود و اتمسفرخارجی آن حتی با وجود فضاها و اسامی غیر ایرانی مشکلی را بوجود نیاورد. چنین ترفندی در بعضی بخش‌ها با تاکید بر عناصر و فضاسازی بومی بوجود می‌آید. اما در این بخش نمایش تا جایی پیش می‌رود که صحنه‌ها ولحظه‌هایی را بوجود آورد که در روند کلی نمایش نباشد. به عنوان مثال قسمت‌های مداحی نمایش در لحظاتی هیچ ارتباط ارگانیکی با کلیت اثر نمی‌یابد وبه نظر می‌رسد فقط برای طنز وشیرین شدن نمایش به کار رفته است. مجلس انتقام جویی هملت اثری تجربی است که گوشه چشمی هم به عمومی‌سازی نمایش دارد .به این معنی که نمایش کوشش می‌کند تا لباس مرد می‌بپوشد و از آثار تجربی صرف فاصله بگیرد وخود را برای عموم مردم قابل فهم سازد.البته چنین آثاری سابقه در حافظه تاریخی نمایش ایرانی دارد که نمونه نه چندان دور آن نمایش سعدی هملت می‌شود با بازی مرحوم سعدی افشار است.

مجلس انتقامجویی هملت در بعضی قسمت‌ها به حرافی می‌افتد وبه نظر می‌رسد توضیحاتی که نمایش برای تماشاگر خود می‌دهد اضافی است این مسئله با توجه به نمایشنامه هملت که تقریبا اکثر توده‌های مردم با آن آشنا هستند بیشتر خود را نشان می‌دهد.در مجموع نمایش مجلس انتقام جویی هملت اثری قابل قبول در کارنامه نویسنده وکارگردان آن است. اسم نمایش نشانگر نمایش‌های ایرانی است. کلمه مجلس از دایره لغات تعزیه اخذ شده وبا توجه به مضمون وجود عناصر تعزیه، (صحنه گرد، شعر خوانی، استفاده از دستگاههای آواز ایرانی و...) شروع آن که به مجلس فاتحه خوانی نزدیک است از همان ابتدا تماشاگران را در حال و هوای نمایش‌های ایرانی قرار می‌دهد. نمایش همچنین می‌تواند در راستای عمومی‌کردن نمایش ایرانی اثر قابل اعتنایی باشد.