چرخشت

ظاهراً تنها نوع چرخشتی که در یونان باستان رواج داشت. چرخشت‌های دیرکدار بود که طبق اهرم و نوع دوم عمل می‌کرد. با حرکت عمودی دیرک از بالا به پائین فشار لازم ایجاد می‌شد. ابتدائی‌ترین و ساده‌ترین نوع این چرخشت‌ها به کمک وزنه‌هائی که به دیرک بسته شده بودند عمل می‌کردند. وقتی که میل لنگ یا باز و شناخته شد طنابی به انتهای دیرک بستند و میل لنگ به‌وسیله چرخ چاه به حرکت درمی‌آمد. این دستگاه جای چرخشت‌های ساده را گرفت دستگاه پیشرفته‌تر چرخشتی بود که هرون آنرا وصف کرد. درین دستگاه کاهش تیر و سبب افزایش قدرت آن می‌شد. ظاهراً چرخشت پیچی تا دوره رومیان ناشناخته ماند.

چرخ کوزه‌گری

چرخ کوزه‌گری برای اولنی بار در ۳۵۰۰ پیش از میلاد در شوش و سیلک و تپه حصار پدیدار می‌گردد. چرخ کوزه‌گری نمایشگر نخستین ابزاری است که در آن حرکت دورانی پیوسته بدست بشر مجسم گردیده است.

چرخ کوزه‌گری ـ سفالگری

چرخ پائی که میان سفالگران اولیه متداول بود که از دو صفحه افقی ساخته شده از چوب تشکیل می‌شد. بر صفحه بالائی که چرخ دستگاه بود، گل را شکل می‌دادند. قطر این صفحه حدود سی‌سانتی‌متر بود و ۱۰ سانتی‌متر هم از میز یا سکو بالاتر قرار می‌گرفت. اما چرخ پائی واقعی صفحه پائینی بود، قطرش ۸۰ ـ ۷۰ سانتی‌متر بود و ۳۰ سانتی‌متر بالاتر از سطح زمین قرار می‌گرفت. ارتباط میان ایندو صفحه را میله‌ای چوبی یا فولادی برقرار می‌کرد که از صفحه پائینی گذشته و در پایه ستونی در زمین فرو می‌رفت. درست در هنگام کار، مقابل صفحه بالائی یا چرخ کار می‌نشست.

برای شکل‌دهی، سفالگر مشته‌ای از گل ورز داده شده را در وسط چرخ کار می‌نهاد و آنرا گود می‌ساخت. سپس با زبردستی آنرا به شکل مطلوب در می‌آورد. وی ابتدا با دست‌ها و انگشتانش بدنه و به دنبال آن گلوئی ظرف را شکل می‌داد. پایه ظرف را با استفاده از ابزار شکل دهنده می‌هٔوانست به‌صورت دلخواه در آورد. بلافاصله پس از شکل‌گیری ظرف و در حالی‌که چرخ هنوز در چرخش بود با بهره‌گیری از ابزاری شکل دهنده و دندانه‌دار با ایجاد فاق‌هائی بر بدنه نرم به تزئین آن می‌پرداخت.

چرخ گردونه

قدیمی‌ترین آثار چرخ ارابه در ناحیه میانرودان و جنوب شرقی سرزمین کنونی ایران یافت شده است. چرخ‌های نخستین توپر بوده و از سه تکه تشکیل می‌شده است. در آثاری که از شوش بدست آمده و متعلق به هزاره‌ٔ سوم پیش از میلاد است زوارها و کنارهای مسی برای جلوگیری از سایش چوب به‌کار رفته و دورهٔ چرخ نیز میخ کاری شده است. همچنین در شوش آثاری از مرحلهٔ بعدی تکامل چرخ، که عبارت از چرخ با پره (چرخ تو خالی) است، یافت شده است. در نوع اخیر محور چرخ در داخل چرخ حرکت دورانی می‌نموده است و نسبت به آن ثابت نبوده است.

چرخ دنده و ابزارهای چرخ دنده‌ای

چرخ دنده برای نخستین بار در ایران پس از اسلام کاربرد می‌یابد. یکی از موارد کاربرد اولیهٔ چرخ دنده استفاده از آن در چرخ بالا برنده آب (دولاب یا چرخ ایرانی) بوده است که به کمک دو چرخ چوبین دنده‌دار حرکت را از یک جهت به‌جهت دیگر با زاویه قائمه منتقل می‌کردند. نخستین وسیله اندازه‌گیری زمان تقویم چرخ‌ دنده‌‌ای است که بدست ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی طرح‌ریزی شده بوده است. این وسیله از گروهی چرخ‌های برنجی با قطرهای مختلف که دندانه‌دار بوده و به‌یکدیگر اتصال داشته‌اند تشکیل می‌شده است.

چرخ گردونه ـ وسایل با چرخش پیوسته

حرکت دورانی پیوسته که چرخ و دستگاه‌های چرخ‌دار از اصول آن استفاده می‌کنند، از دیدگاه هندسی به شکل (دایره) و مسیر دایره‌ای وابسته است. آثاری موجود هست که نشان‌دهندهٔ آشنائی بشر دوران باستان به دایره و وسائل ترسیم آن یعنی پرگارهای نخستین است، و تاریخ این آشنائی به پیش از هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد. چرخ‌ به‌گونه‌ٔ صفحه‌آی مدور، ثابت شده به محورش، و یا متحرک نسبت به محورش، از ۳۵۰۰ پیش از میلاد در کوزه‌گری و به‌گونه‌ی چرخ ارابه به‌کار می‌رفته و آثار اولیه آن نیز از شوش و سومر به دست آمده است. با احتمال زیاداصل چرخ و ساختمان آن از این سرزمین‌ها به دیگر مرزها رفته و بر تاریخ چرخ کوزه‌گری در مصر و چین و سوریه مقدم بوده است.