آسیب شناسی فلسفه اسلامی

نگاهی به چند متن آموزشی

در این مختصر می‌کوشیم نیم‌نگاهی به چند کتاب که از قدیم در حوزه‌ها و اینک در دانشگاه‌ها به مثابه متن پایه آموزشی کاربرد داشته‌اند، نظر اندازیم و بدین‌منظور نواقص و نقاط قوت این آثار را از نظر بگذرانیم. برای این هدف کتاب‌های «الحکمه المتعالیه فی اسفار الاربعه العقلیه» اثر بزرگ حکیم صدرالمتالهین شیرازی، «نهایه الحکمه» اثر علامه سیدمحمد حسین طباطبایی و «آموزش فلسفه» اثر آیت‌الله محمدتقی مصباح‌یزدی و «شرح منظومه» استاد مطهری انتخاب شده‌اند.

● اسفار

این دایره‌المعارف بزرگ حکمت متعالیه به چهار سفر معروف عرفانی تقسیم شده است که در یازده مرحله (سفر اول و دوم)، ۱۰ موقف (سفر سوم) و یازده باب (سفر چهارم) آمده است. بحث وجود ضمن سه مرحله اول، دوم و سوم ذکر شده است. در مرحله اول بحث مواد ثلاث و وجود ذهنی نیز به چشم می‌خورد. مرحله دوم به تتمه احکام و احوال عدم و مرحله سوم به جعل اختصاص داده شده است. هر یک از مراحل و مواقف و ابواب به فصل‌هایی تقسیم شده است اما این فصل‌ها هیچ نظم منطقی را دنبال نمی‌کنند. گاهی در ضمن یک فصل طولانی مطالبی آمده است که برای آن می‌باید چند فصل منعقد شده باشد.

تکرار مطالب نیز از دیگر اشکالات این کتاب است، ضمن آنکه گاهی در یکجا مطلبی اثبات و در جای دیگر رد شده است که به دلیل اختلاف سخن مولف با رویه قوم است.

همچنین مطالب به لحاظ کمی در یک سطح ارائه نشده‌اند و به دلیل نگارش کتاب در طول ۱۰ سال کتاب یک دست نمی‌نماید. کتاب حاوی همه مطالب فلسفی نیست. همچنین گستردگی و حجم کتاب و پراکندگی مطالب از دیگر مشکلات این کتاب به عنوان متن آموزشی است. این امر سبب شده است که برخی به جای آن کتاب «شواهد الربوبیه» دیگر اثر ملاصدرا را به عنوان خلاصه اسفار بخوانند اما باید توجه کرد که اولا شواهد خلاصه اسفار نیست و نسبت آن با اسفار عموم و خصوص من وجه است و ثانیا این کتاب حاوی معتبرترین تحقیقات صدراست و کمتر می‌توان از آن به‌عنوان متن آموزش یاد کرد. ضمن آنکه شواهد مشکلات آموزشی فراوان از قبیل یکدست نبودن مطالب، فقدان بسیاری از مباحث فلسفی و پراکندگی و فقدان نظم دارد، همچنین است کتابی چون مشاعر (ملاصدرا) و المسائل‌القدسیه (ملاصدرا). به همین دلیل برخی پیشنهاد نگارش تحریر اسفار را نموده‌اند که نمونه بارز آن، «شرح رحیق مختوم» اثر آیت‌الله عبدالله جوادی آملی است که شامل ۲ دوره ۵ جلدی در شرح مجلات اول و دوم اسفار اربعه است و حاصل پیاده‌کردن دروس ایشان بر این کتابند.

از دید محققان یک تحریر اسفار باید اولا حافظ اصالت متن اسفار باشد، ثانیا دارای یکپارچگی و انسجام باشد، ثالثا ابواب کتاب را به‌منظور آموزش تغییر دهد، رابعا از تصرف سلیقه‌ای و غیرضروری بپرهیزد، خامسا متن اصلی را در کتاب مشخص سازد، سادسا موارد حذف شده، حتی‌المقدور اندک و مشخص باشد، سابعا به منابع کتاب اشاره کند و از نمایه‌های لازم بهره‌مند باشد و در پایان به تعلیقات اسفار و تحقیقات دیگر محققان این کتاب اشاره داشته باشد. قابل ذکر است که متن تحریر، بهتر است فارسی باشد.

● نهایه و بدایه

دو متن نهایه‌الحکمه و بدایه‌الحکمه در دومین دوره آموزش فلسفه اسلامی به خامه حکیم صدرایی، علامه سیدمحمدحسین طباطبایی و به سفارش حوزه علمیه جهت تدریس فلسفه و به زبان عربی نگاشته شدند. دو کتاب به ترتیب (بدایه و نهایه) برای آموزش دوره‌های ابتدایی و سطح نوشته شدند و هر دو تا حدودی با این سطوح تناسب دارند. بدایه‌الحکمه در ۱۸۴ صفحه جامعه مباحث عمده امور عامه و الهیات بالمعنی الاخص فلسفه اسلامی به روش حکمت متعالیه است که مباحثش در ۱۲ مرحله تقسیم شده است: کلیات مباحث وجود، تقسیم وجود به خارجی و ذهنی، وجود فی‌نفسه و فی‌غیره، مواد ثلاث ماهیت و احکام آن، مقولات عشر، علت و معلول، تقسیم موجود به کثیر و واحد، سبق و سحوق، قدم و حدوث، علم و عالم و معلوم و مباحث مربوط به واجب تعالی که هر مرحله دارای فصولی است.

بدایه تا حدودی برای سطح مقدماتی دشوار است و بدین منظور شروحی برای آن نگاشته‌اند که در این میان ترجمه و شرح بدایه‌الحکمه نگارش علی شیروانی در ۴ جلد در میان دانشجویان کارشناسی به‌عنوان متن آموزش بسیار رواج دارد و یکی از منابع مهم امتحان کارشناسی ارشد است.

بدایه در مقایسه با متون قبلی چون شرح منظومه، نقطه عطفی در نگارش متون فلسفی آموزشی است. دیگر کتاب نهایه‌الحکمه است که یک دوره مباحث اصلی فلسفه اسلامی با روش حکمت متعالیه و زبان عربی است. این کتاب که پس از بدایه و برای دوره‌های سطح فلسفه در حوزه نگاشته شده، مفصل‌تر از آن و از نظر فصل‌بندی مشابه آن است.

گرچه نظم بدایه و نهایه در مقایسه با دیگر متون آموزشی تحسین‌برانگیز است اما برخی اشکالات جزئی کماکان در ترتیب مطالب به چشم می‌خورد. همچنین در این کتاب گرایش مولف یعنی حکمت متعالیه به روشنی آشکار است و از این‌رو آن را نمی‌توان کتابی جهت تدریس حکمت در معنای عام آن دانست. مهم‌ترین مشکل کتاب این است که در آن کوشش نشده است آرای صدرالمتالهین تبیین شود. بلکه همت نویسنده فاضل آن تبیین حکمت است آنگونه که خود صحیح می‌داند. از این‌رو مواردی که بین رای صدرا و علامه اختلاف نظر است، بدون اشاره به رای موسس حکمت متعالیه نظر مولف آمده است، مواردی چون حرکت توسطیه و قطعیه، مسافت، حرکت در حرکت، افاضه صور علمیه و وجود رابط چنین است. گو اینکه کتاب با وجود عنوان آن برای مراحل متوسط آموزشی مناسب است. در پایان اشاره به این امر ضروری است که «ترجمه و شرح نهایه الحکمه» اثر علی شیروانی در ۳ جلد مفصل‌ترین شرحی است که تاکنون بر کتاب نهایه نگاشته شده است.

منوچهر دین‌پرست