سوگ سیاوش از تغییر تا تداوم

در مورد ادامه​ برخی سنن فرهنگی ایران باستان در دوره اسلامی بسیار نوشته اند و بسیار خوانده ایم مثلا می توان به کتاب محمد محمدی ملایری به نام «فرهنگ ایرانی» اشاره کرد در این مختصر, تنها بیان چکیده ای از مباحت مربوط به زمینه های ایرانی عزاداری در مراسم تعزیه منظور نظر است

در مورد ادامه​ برخی سنن فرهنگی ایران باستان در دوره اسلامی بسیار نوشته‌اند و بسیار خوانده‌ایم. مثلا می‌توان به کتاب محمد محمدی‌ملایری به نام «فرهنگ ایرانی» اشاره کرد. در این مختصر، تنها بیان چکیده‌ای از مباحت مربوط به زمینه‌های ایرانی عزاداری در مراسم تعزیه منظور نظر است.

نگاهی کلی به فرهنگ ایران باستان، دو بینش متفاوت را آشکار می سازد؛ یکی فرهنگی است که زردشتیگری به عنوان روح اصلی در آن جریان دارد و میانه خوشی با عزاداری ندارد. به آن «دیگری»، که احتمالا مربوط به سنّت های پیش از زردشت یا تحت تأثیر فرهنگ های مجاور بوده است، کمتر پرداخته شده است. شاید به این علت که مدارک و شواهد اندکی از آن باقی مانده است. عزاداری و آیین های مربوط به آن در رده سنت های بینش دوم قرار می گیرد.

آیین سیاوشان یا سوگ سیاوش یکی از این سنت های عزادارانه است. در شاهنامه، سیاوش از پدر دلگیر است و به دیار غریب می رود و در آنجا ناجوانمردانه کشته می شود. عزاداری برای مرگ او، در کتاب های تاریخی ثبت و ضبط شده است. برای مثال در تاریخ بخارا آمده است:

«اهل بخارا را بر کشتن سیاوش سرودهای عجیب است و مطربان، آن سرودها را کین سیاوش گویند. مردمان بخارا را در کشتن سیاوش نوحه هاست، چنانکه در همه ولایت ها معروف است و مطربان آن را سرود ساخته اند و می گریند و قوالان آن را گریستن مغان خوانند و این سخن زیادت از ۳۰۰۰ سال است.»​۱​

نقاشی های پنجکت در آسیای میانه، تابوت جوانی را در حالت تشییع نشان می دهند و افرادی در حال عزاداری برای او هستند. توافق عمومی بر این است که این نقاشی مرگ سیاوش و عزاداری های سیاوشان را نشان می دهند. ​۲​

داستان سیاوش آن چنان که فردوسی روایت کرده است، داستانی حماسی است. داستان سیاوش در سیر تحول اسطوره به حماسه در روزگاران پیش از فردوسی با حفظ بن مایه های اساطیری و آیینی به صورت سوگنامه احساس برانگیزی در آمده است​۳​ که نباید مانع از آن شود که سرچشمه های اسطوره ای آن از دیده پنهان بماند. سرچشمه های اسطوره ای آن را برخی در آسیای میانه و در سنت های مربوط به توتم اسب​۴​ و برخی در اسطوره دموزی در میان رودان​۵​می دانند.

آیین های عزاداری در میان اهل سنت آنچنان که در میان اهل تشیع دیده می شود، رواج ندارد. احتمالا باید انگیزه های سیاسی و اقتضائات زمانی را در به کارگیری عزاداری مؤثر دانست. کسانی مثل ابومسلم خراسانی برای تهیج ایرانیان به آیین های عزادارانه ای که در فرهنگ پیش از اسلام هم وجود داشت، دامن زدند. ابومسلم رنگ سیاه را برای قیامش برگزید که دقیقا مشابه رنگی است که در مراسم سوگ سیاوشان می پوشیدند. احتمالا ریشه پوشیدن لباس سیاه در مراسم عزاداری امروزی نیز همین است​۶​ در میان مراسم امروزی که برای عاشورای حسینی برگزار می شود در شهرهای کویری ایران مانند یزد رسم نخل گردانی وجود دارد. اتاقکی که مقطع کوچکی شبیه سرو دارد ،در این مراسم بر دوش عزاداران، در شهر به گردش درمی آید و در پایان به مکان نخستین خود برمی گردد. علی حصوری معتقد است چنین رسمی در یک نقاشی دیواری از پنجکت که مربوط به سوگ سیاوش است، دیده می شود که در آن اتاقک چوبی و چادرمانندی را که پیکر سیاوش در آن قرار دارد، بر دوش می کشند.​۷​ تحقیقات همین محقق نشان از تداوم آیین های سووشون در میان مراسم تعزیه عشایر لر و کرد دارد.

به نظر می رسد سنت های شرقی که برای جوانمرگ شدن شاهزاده ای عزاداری می کرده است با سنت های میان رودانی ایزد شهیده شونده مرتبط با اسطوره های سال نو در آمیخته و در سپهر ایران زمین به بسته ای به نام سوگ سیاوشان تبدیل شده است. پس از اسلام، با شهید شدن امام حسین(ع) و خونخواهی او از سوی ایرانیان، آیین های عزاداری حسینی بر بستری که از پیش در ایران زمین مهیا بود، روییده و پرورده شد. انگیزه های سیاسی رهبران جنبش های ایرانی برای تهیج مردم تحت ستم قرار گرفته ایرانی، عاملی شد برای همجوشی سوگ سیاوشان و عزاداری حسینی که تبلور آن را در آیین های تعزیه بویژه در رسم نخل گردانی و سیاهپوشی می توان مشاهده کرد.

پی نوشت:

۱ـ نـرشخی، تاریخ بخارا، تصحیح مدرس اصـــفری، ص ۲۰ و ۲۸.

۲ـ چلکووسی، پ. (۱۳۶۷). تعزیه هنر بومی پیشرو در ایران، ترجمه داوود حاتمی، تهران: علمی و فرهنگی، ص ۱۳۲.

۳ ـ آیدنلو، سجاد. (۱۳۷۹). «حاشیه ای بر سیاوشان» کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره خرداد ۱۳۷۹ ، ص ۴۹.

۴ ـ سیاوشان. حصوری، علی. چاپ دوم، نشر سر چشمه. ص۴۲-۴۱.

۵ ـ ن. به ادریسی، مهری.«آیین سوگ سیاوش در نوروز»، پیک نور، سال دوم، شماره ۲.صص ۱۲-۲ .

۶ ـ حصوری، همانجا، ص ۸۹-۸۸.

۷ ـ همان، ص ۱۰۶-۱۰۵.

یزدان صفایی