روایت حق

تأملی دیگر بر ماهیت سینمای دفاع مقدس

جنگ چیست؟ آیا جنگ زاده وحشت و بی رحمی است یا مولد خیر و صلاح؟ صلح چیست و نسبت آن با جنگ چگونه است؟ آیا در جنگ خرد و عقلانیتی هم وجود دارد و اگر دارد، منطق حاکم بر آن چگونه منطقی است؟

این پرسشها و پرسش هایی از این دست، پرسشهایی هستند که فقدان آن در فیلم و سینما و در کل در هنرهای ژانر جنگ در ایران، به طور قابل ملاحظه ای چشمگیر بوده است.

نخست این پرسش مطرح است که آیا جنگ و موضوعات مربوط به آن- چه حماسی، چه داستانی و چه طنز- ژانر (گونه: محسوب می شود؟ یا به بیان بهتر، آیا در دسته بندی های هنری، اصولا گونه ای به نام گونه جنگ معنا پیدا می کند یا خیر؟

جدا از رویکردهای نشانه شناسانه در تعیین فرم و ساختار متن، در خصوص ایران و بافت فرهنگی- هنری موجود در زمینه هنری مورد بحث، یعنی سینمای جنگ یا به تعبیر معروف و شناخته شده تر آن- دفاع مقدس- باید پاسخ داد؛ آری. اگر سینمای جنگ در هر جای دنیا یک ژانر محسوب نشود! در ایران بی گمان یک ژانر مخصوص با مشخصات مخصوص به خود شناخته شده و می شود، و دلیل این امر نیز دو ویژگی اساسی تاریخی و هنری دخیل در این گونه سینمایی است.

در باب ویژگی تاریخی این بس که اصولا سینمای ایران- پس از انقلاب اسلامی- با سینمای دفاع مقدس زاده شد و مضمون دفاع از آرمان های انقلابی، مضمونی بود که بی شائبه اکثریت قریب به اتفاق آثار ادبی و هنری ایران در دهه ۶۰ را تحت پوشش قرار داد، به گونه ای که اصولا آثاری که فاقد چنین مضمونی بودند توانایی جذب مخاطب و ماندن در عرصه هنر و سینما را پیدا نمی کردند. این بسیار طبیعی بود، ملتی تازه انقلاب کرده و تازه متولد شده با آرمان ها و دیدگاه های جدید انسانی و ارزشی، مورد هجوم قرار گرفته بود، پس دفاع از آن بی گمان دفاعی مقدس بود و آثار تولید شده در باب آن بی گمان ریشه در نگاه عمیق عرفان حماسی در فرهنگ این مرز و بوم داشت و یادآور حماسه های عارفانه ای چون «منطق الطیر» عطار در آثاری مانند «حماسه مجنون» و «شور شیرین» بود.

اما ویژگی دوم، یعنی ویژگی هنری این سینما- که آن هم به نوعی ریشه در فرهنگ و هنر کهن ایران دارد- جنبه روایی یا روایتگر بودن آثار تولید شده در این سینما است. به گونه ای که مانند تمام داستان های «هزار و یک شب»، که با وجود مستقل بودن هر داستان، به لحاظ دید روایی به هم پیوسته، در کل یک روایت واحد را تشکیل می دهند، تقریبا بدون استثناء در آثار تولید شده، حتی در آثار طنز متأخر در این ژانر، مانند «ضد گلوله»، جنگ و موضوع آن از یک دید مسلط و طرز فکری غالب [و جهت دار] تعریف و روایت شده است. به گونه ای که این ویژگی (روایتگری) در هر سه شاخه اصلی سینمای جنگ در ایران قابل ملاحظه است. چه در شاخه تولیدات مستند، که مجموعه «روایت فتح» نمونه بی نظیر آن است، چه در دیدگاه حماسی- عرفانی، که از آن به درستی به سینمای دفاع مقدس یاد می شود، یا در فیلم های به اصطلاح نقد جنگ مانند «آژانس شیشه ای» یا در نمونه های طنزی مانند «لیلی با من است»، باز این روایت و روایتگری به نوعی- کم و بیش- مشهود است. بدین معنی که در تمام این آثار، هنرمند (فیلم ساز، کارگردان، نویسنده و...) جنگ را از یک زاویه دید مشخص روایت کرده است و بعبارت دیگر جنگ و تاثیرات آن را از دیدگاهی شخصی بیان کرده اند و نه جنگ را از دیدگاه خود جنگ.

واقعیت این است که سینما هنری است پیچیده، و بنابراین توانایی بیان مضامین و مفاهیم پیچیده ای مانند جنگ را بیشتر از هر رسانه دیگر در اختیار دارد.بنابراین بر هنرمندان، فیلم سازان و دست اندرکاران (سیاست گذاران) سینمای ایران است که جنگ و ارزش های مطرح در آن را با بیانی درست و عقلانی با ملت (مردم) خود در میان بگذارند.

در این خصوص باید توجه داشت، آنچه در بیان جنگ و مشخصات آن- در وهله نخست- تاثیرگذار است، زمان و شرایط تاریخی- اجتماعی آن است. بر همین اساس، این ژانر، سینمای دفاع مقدس است و نه سینمای جنگ یا هر سینمای دیگری. سینمایی که پیش از هرچه بیانگر آرمان های یک نسل و یک ملت تازه متولد شده از بستر انقلاب اسلامی و ارزش های ملی و مذهبی آن در زمان جنگ تحمیلی بود.

جنگی نابرابر که از غرب و کشورهای عربی، به واسطه صدام- که با تشویق آمریکا- طمع و کینه ایران را داشت، به ملت تازه متولد شده ایران بدون ساختار سیاسی و نظامی قوام یافته و بدون هیچ حامی و طرفداری، تحمیل شده بود. بدیهی است، سینما یا در کل هر هنر یا رسانه ای که در آن زمان به روایت آن می پرداخت و می پردازد، حاوی مفاهیم عرفانی- حماسی باید باشد که مقدس نیز هست.

باید دانست، مراد و هدف از سینمای دفاع مقدس، مقدس نشان دادن جنگ نبود و نیست، بلکه مراد تقدیس ارزش ها و آرمان هایی است که برای آن یک ملت به وفاق و همدلی برای جنگ و فتح و پیروزی در آن می رسد و مانند سیمرغ عطار به چنان شوری می آید که شهادت و ایثار در راه حق را یگانه راه سعادت برمی شمرد و از جان خود و عزیزانش گرامی تر می دارد. بی شک بیان چنین مفهومی در این زمان، دیدگاهی را می طلبد که فراتر از یک روایت - چه کمدی، چه مستند و چه حماسی و داستانی- در بیان باشد، دیدگاهی که در این برهه حساس تاریخی نسبت به مسائل و نکات انسانی و عقلانی، در بیان جنگ و مشخصات آن، حساس و نکته سنج باشد، و بر همین اساس گویای حقانیت و پیروزی ملت ایران گردد.

دیدگاهی که در سری فیلم های متولد شده در این ژانر سینمای ایران، در جشنواره فجر سال گذشته خوش درخشید و با آثاری همچون «ملکه» و «روزهای زندگی» نشان داد که سینماگران و دست اندرکاران سینمای ایران به آن تبحر و اندیشه هنری در بیان مسائل انسانی و عقلانی در دفاع مقدس دست یافته اند. این فیلم ها همان آثاری هستند که می توانند گویای حقانیت و فتح و پیروزی ملت ایران پیش چشم جهانیان باشند.

م.حمیدی