الفبای بازی

بازی یکی از نیازهای اساسی کودکان و مهم ترین و اساسی ترین فعالیت کودک به شمار می رود که در عین سرگرم کردن کودک کارکردهای مهم دیگری را داراست که هریک از این کارکردها به جنبه ای از زندگی کودک مربوط می شوند و او را برای ورود به زندگی بزرگسالی آماده می سازند

بازی یکی از نیازهای اساسی کودکان و مهم‌ترین و اساسی‌ترین فعالیت کودک به شمار می‌رود که در عین سرگرم کردن کودک کارکردهای مهم دیگری را داراست که هریک از این کارکردها به جنبه‌ای از زندگی کودک مربوط می‌شوند و او را برای ورود به زندگی بزرگسالی آماده می‌سازند. از این لحاظ شرایط بازی، آزادی کودک در بازی، اسباب‌بازیهای مورد استفاده کودک و مدت زمانی که به بازی با کودک اختصاص داده می‌شود، اهمیت شایان توجهی دارد.‌

● تعریف بازی‌

فعالیت، یکی از نیازهای انسان و اساس رشد و تکامل است. کودکان در ضمن بازی به فعالیت‌های بدنی، عقلی، و اجتماعی می‌پردازند. بازی را چند نوع تعریف کرده‌اند. جرسیلد می‌گوید: <بازی کودک یک کار جدی است> فرانک می‌نویسد: <بازی، راهی است که کودک آنچه را که کسی نمی‌تواند به او بیاموزد، باد بگیرد>.

بعضی نیز بازی را زندگی کودک دانسته‌اند. می‌توان گفت: به طور کلی، بازی هر نوع فعالیتی است که فرد برای لذت بردن انجام می‌دهد اینکه به نتیجه نهایی آن توجه داشته باشد. در نظر کودک، فعالیت‌های آزاد، بازی شمرده می‌شوند ولی آنچه بزرگسالان برای او تعیین و تکلیف کنند از قبیل: تکالیف مدرسه و کمک به کارهای خانکی، کار است.‌

فعالیت و رشد عمومی کاملاً به یکدیگر بستگی دارند. بیشترین یادگیری کودک درباره خود و جهانش به وسیله بازی انجام می‌گیرد. در ضمن انجام دادن کارهایی، مهارت‌های حرکتی خود را رشد و گسترش می‌دهد. در بازی با کودکان دیگر یاد می‌گیرد که مردم نسبت به فعالیت‌های خاص او چه نوع واکنش نشان می‌دهند.کودکی که از بازی می‌گریزد، هرگز رشد سالم ندارد و از لحاظ روانی بیمار است و باید فوراً به درمان او پرداخت. محروم ساختن کودک از بازی بیش از هر چیز او را ناراحت می‌کند و چه بسا ممکن است موجب ناراحتی‌های عصبی شود. از روی فعالیت‌های کودک، می‌توان به میزان هوش و اطلاعات وی پی برد. خلاصه کودک به محیطی نیازمند است که بتواند <خودش باشد>، جایی که بتواند بدود، صدا کند، بالا برود، فریاد بکشد، بشکند و بسازد. همه این امیال را بازی ارضا می‌کند.‌

کودک در اثنای بازی کارهایی انجام می‌دهد که به کسب مهارت و افزایش مهم، منجر می‌شود، چنانکه در یک سالگی صداهای گوناگون درمی‌آورد. سپس این صداها به صورت کلماتی درمی‌آیند که در گفتگو به کار می‌برد. همین که بزرگ می‌شود از انداختن توپ، بالا رفتن از پله، نردبان و درخت، و جست‌وخیز و حرکت لذت می‌برد و خوشحال می‌شود. هنگام بازی است که کودک با کمال آزادی، حواس خود را به کار می‌اندازد و نیروی تفکر، ابداع، و اختراع خود را پرورش می‌دهد. کودک به وسیله بازی،‌ تمام استعدادهای خود را در چهار میدان رفتار بشری بکار می‌اندازد که عبارتند از: جنبش و حرکت، تطابق، زبان، و رفتار شخصی و اجتماعی. او بازوهای خود را به جلو پرتاب و پاهایش را خم می‌کند (جنبش)، چشمان خود را بر دست گره‌کرده‌اش می‌دوزد (تطابق)، بغبغو و قدقد می‌کند (زبان)، و مادرش را با صدا می‌خواند (رفتار اجتماعی).‌

به عقیده پرفسور وودورث حتی تخیل کودک، نوعی بازی است و می‌توان گفت:‌ بازی معمولاً - اگر دائمی هم نباشد - شامل عامل تخیل و اختراع است.

● اهمیت بازی‌

با آنکه میل به بازی در سنین بالا کم‌کم کاهش پیدا می‌کند و کارهای مهمی جای آن را می‌گیرد ولی به اعتقاد روان‌شناسان تا سالهای پایانی عمر نیز تمایل به بازی در انسان وجود دارد، هرچند شکل و ظاهر و هدف بازی عوض شده باشد. امروزه ثابت شده است که کودکانی که به اندازه کافی و به درستی بازی نمی‌کنند، از رشد ذهنی مناسب و رشد اجتماعی درست بی‌بهره‌اند.‌

ویلیام استون می‌نویسد: بازی غریزه‌ای برای رشد و نمو استعدادها و یا تمرین مقدماتی برای اعمال آتی است. <برونر> گفته است بازی یک کار جدی است، از طریق بازی فرصتهای بسیاری برای یادگیری به وجود می‌آید که در این میان دو چیز اهمیت بیشتری دارد، یکی حل مسئله و دیگری خلاقیت. اگر طفلی در این مرحله بتواند از طریق بازی خود را سرگرم کند، به نوعی خودکفایی رسیده و باعث می‌شود که طفل اعتماد به نفس بیشتری پیدا کند.‌خداوند نخستین دوره رشد انسان را با بازی همراه کرده است. در اسلام توصیه اکید به این موضوع شده است که کودکان را تا هفت سالگی آزاد بگذارند تا بازی کنند. امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند: بگذار فرزندت تا هفت سال به بازی بپردازد، در هفت سال دوم به او ادب بیاموز و در هفت سال سوم مراقب او باش.

پیامبر اکرم(ص) بر کودکان عبور کرد که مشغول خاکبازی بودند، بعضی از اصحاب آنان را از بازی نهی کردند، پیامبر(ص) فرمودند:

<بگذارید بازی کنند، خاک چراگاه کودکان است.>

اسلام علاوه بر آنکه از واپس زدن این تمایل در کودکان جلوگیری می‌کند، توصیه می‌نماید که پدران و مادران امکانات لازم برای بازی کودک را فراهم کنند و در هر موقعیت و مقام اجتماعی نیز که هستند، وقتی را برای بازی با فرزندان خویش اختصاص دهند. از دیدگاه ویجیتناساکس، روان‌شناس بازی و بازی درمانگر معروف، بازی یکی از فعالیتها و اهداف مهم کودک در زندگی است. او نمی‌تواند از راه دیگری غیر از بازی به کشف محیط پیرامون خود بپردازد. استعدادهای خود و تواناییهایش را شناسایی کند و آنها را بکار بگیرد. کودک در حین بازی به تمرین زندگی بزرگسالی می‌پردازد.

● ارزش‌های بازی‌

با توجه به آن‌چه گفته شد، می‌توان اهمیت بازی را در رشد و تکامل کودک دریافت. ارزش و فایده بازی را برای کودکان می‌توان چنین خلاصه کرد:‌

الف) ارزش بدنی.

ب) ارزش ذهنی.

ج) ارزش اجتماعی.

د) ارزش یادگیری.

ه) ارزش درمانی.

و) ارزش تربیت اخلاقی‌

● نکات تربیتی‌

۱) هرگز مستقیما در بازی‌های کودک مداخله نکنند.‌

۲) اسباب بازی‌هایی که برای ایشان فراهم می‌آورند باید:

الف) متحرک و قابل انتقال باشند.

ب) برای کودکان تازگی داشته باشند.

ج) طوری درست شده باشند که کودک را در رشد و تکامل حواس، ادراک فاصله و اندازه و شکل و صدا کمک کند.‌

۳) برای این که کودکان در فعالیت و کار کردن با اسباب‌بازی‌های خود آزاد باشند، بهتر است اسباب‌بازی‌های ارزان قیمت در اختیارشان گذاشته شود.

۴) هرگز از خوردنی‌ها - مخصوصاً آن‌هایی که پوست یا پوشش ندارند مانند کشمش و خرما و... - به عنوان اسباب‌بازی استفاده نشود.

۵) در خریدن اسباب‌بازی به تمایلات و احتیاجات کودکان توجه نمایند، نه خوشایند خود یا زیبایی اسباب‌بازی .‌

۶) محیط بازی باید از حیث وسایل و اسباب بازی برای هر سن غنی باشد.

۷) بازی‌هایی برای کودکان پیشنهاد شوند که به تربیت ذوق و میل زیبا دوستی آنان کمک کند.

۸) در هیچ یک بازی‌ها نباید از تربیت اجتماعی کودک غفلت کرد.

● نیاز کودک به بازی‌

از ضروریات زندگی و رشد کودک بازی است. در سایه آن طفل با اخلاقیات اجتماع و آداب معاشرت، قوانین و مقررات اجتماعی، سنتها، آداب و رسوم آشنا می‌شود. او می‌فهمد زندگی همیشه موفقیت و پیروزی نیست، بلکه گاهی هم در بردارنده‌ شکست است.

با توصیه‌هایی که درباره بازی شده نباید تمام اوقات کودک را اشغال کند و بر جسم و جان او غالب شود زیرا در آن صورت طفل بدان خو می‌گیرد و از کارهای اساسی‌تر و ضروری‌تر باز می‌ماند.

● انتخاب اسباب‌بازی مناسب‌

<برای طفل باید آنگونه اسباب‌بازی تهیه شود که موجب فعالیت بدنی او گردد و او را به کار و تلاش ارزنده و سازنده تحریک کند، عضلات او را به کار اندازد وهوش و فکر او را بسازد. وسایل و اسباب بازی کودکان در همه سنین از یک نوع نمی‌تواند باشد. به تناسب رشد سنی باید اسباب بازیهای مختلف و متنوع برای طفل تهیه شود و سعی شود اسباب‌بازیها بی‌خطر بوده و در صورت دستکاری موجب صدمه به طفل نشود. ارزان قیمت و ساده و سازنده باشد، اطلاعاتی از جهان خارج به کودک داده و امکان تغییر و تصرف در آن باشد.

● فایده بازی کودک برای والدین‌

حداقل فایده برای بازی کودک این است که وسیله‌ای برای شناخت طفل و رفتار خود والدین است اما در جنبه شناخت طفل باید یادآور شویم که کودک در حین بازی ناخودآگاه شخصیت خود را بروز می‌دهد و حتی بسیاری از آنچه را که قادر نیست بیان کند، عیان می‌سازد.

از طریق بازی کودک می‌توانیم زبان کودکان، افکار و عواطف آنها، طرز برخوردشان، تمایلات فردی و زندگی جمعی آنان را دریابیم و با آنها تفاهم کنیم، در جنبه شناخت والدین باید بگوئیم که کودک از طریق بازی با عروسک آنچه را که از والدین دیده بروز می‌دهد، با آن مدارا، مهربانی، پرخاش، دو روئی، حیله‌گری و.... می‌کند و این همه از آن باب است که طفل مقلد ماهری است.‌

● شرکت در بازی‌های کودکان‌

ژان پیاژه، روان‌شناس بزرگ کودک، معتقد است که در فعالیتهای خود جوش کودک باید او را آزاد گذاشت. دخالت نامناسب و بی موقع در فعالیت‌های او استقلال و خودمختاری و فعالیت را از او سلب می‌کند. او با اینهمه تاثیر بزرگترها در بازی‌ کودک را بی‌اهمیت نمی‌شمارد و به حضور مناسب بزرگترها در بازیهای کودکان اشاره می‌کند. شرکت مناسب والدین در بازیهای کودکان موجب مستحکم‌تر شدن رابطه والد و فرزندی می شود و در عین حال موقعیت مناسبی پیش می‌آید که والدین به تربیت کودک بپردازند و نکات تربیتی را در خلال بازی به او آموزش دهند. والدین تعیین‌کننده نوع و شیوه بازی کودک نیستند. بهتر است شرایط سالم برای بازی فراهم سازند و خود به عنوان همبازی شرکت داشته باشند و اجازه بدهند کودک با قدرت خلاقیت خود بازی را اداره کند. در این بازیها والدین نباید خواست و اراده خود را به کودک تحمیل کنند. بلکه بهتر است همپای او و هم ردیف او قرار بگیرند وبازی شادی را فراهم کنند.

● روشهای پایان دادن به بازی کودکان‌

اکثر والدین بدون برنامه‌ریزی قبلی سعی می‌کندد کودک خود را از بازی کردن باز دارند. دور کردن کودک از بازی کاری بس دشوار است چون کودک چنان در قالب و نقش خود در بازی فرو می‌رود که قادر نیست به دستور والدین قدم به جهان واقعیتها بگذارد. افکار، احساسات و تصورات او تماماً تحت تاثیر موضوع بازی قرار می‌گیرد. پس باید ابتدا کودک را برای خروج از عالم بازی آماده ساخت و سپس از او دعوت به ترک بازی کرد.

در مورد کودکان بزرگتر، می‌توان به هنگام شروع بازی اعلام کرد که مثلاً برای بازی کردن تا ساعت ۱۲ فرصت دارید و ده دقیقه مانده به پایان بازی به کودک اعلام نمایید که تا ده دقیقه دیگر بازی را به پایان برساند که وقت ناهار است. با این روش کودک قانع شده و نظر والدین را بهتر خواهد پذیرفت.

ولی در مورد کودکان خردسال، بهترین شیوه داخل شدن در جریان بازی کودک است. به عنوان مثال کودک چهار ساله‌ای با همسالان خود مشغول بازی است، مادر کودک که شخصی آشنا و آگاه به مسائل تربیتی و روحیات کودک است، با یک نقشه ماهرانه، یک سطل حلبی را در دست می‌گیرد و با قطعه چوبی شروع به کوبیدن کرده و می‌گوید: اینجا کودکستان است و ساعت ناهار فرا رسیده است. طبق دستور مربی همه به سوی ناهار...

همچنین می‌توان با استفاده از روش ایفای رفتار نادرست، کودک را اصلاح نمود. مثلاً در مورد کودکی که مشغول بازی است و وقت ناهار همیشه با تاخیر سر سفره غذا حاضر می‌شود و صدا زدن و ناراحتی در او تأثیری ندارد، والدین می‌توانند با کودک صحبت نمایندکه هر کدام نقش دیگری را ایفا نمایند. در این روش کودک نقش والدین را ایفا کرده و سر سفره غذا حاضر شده و از یکی از والدین که نقش کودک را ایفا می‌کند دعوت می‌کند که دست از بازی بکشد و سر سفره ناهار حاضر شود. بااستفاده از این روش غیرمستقیم نتیجه بهتری می‌‌توان گرفت و کودک مجاب می‌شود که در رفتارش تغییر ایجاد کند.‌

● بازی درمانی‌

بازی درمانی یکی از روشهای مؤثر در درمان مشکلات رفتاری و روانی کودکان است. به طور کلی بازی نقش مؤثری در رشد کودک دارد و در خلال بازی می‌توان به بسیاری از ویژگی‌های، مربوط به رشد کودک پی برد. بازیهای کودکان مختلف است و نوع ویژگیهایی که از خود ظاهر می‌سازند تفاوتهایی با یکدیگر دارند. هر چند نوع بازیها در گروههای سنی و بچه‌های یک گروه سنی مشترکاتی دارد، اما نوع شرکت کودک در بازی اهمیت ویژه دارد. بازی درمانگر در واقع از موقعیت بازی برای ایجاد ارتباط با کودک استفاده می‌کند و تلاش می‌کند به تخلیه هیجانی او و حل و فصل مشکلات او در زندگی عادی‌اش بپردازد. ویرجبینا واسلاین از بازی درمانگران مطرح در این زمینه است.

● کدام اختلالات با روش بازی درمانی می‌توانند درمان شوند؟

انواع اختلالاتی را که ریشه در احساسات و هیجانات کودک، سازگاری او با محیط و... دارند، می‌توان با این روش درمان کرد. افسردگی کودکان، ترسهای کودکان، مشکلات رفتاری که ریشه اضطرابی دارند، شب ادراری، ناخن جویدن، دروغ گفتن، پرخاشگری و... را می‌توان با استفاده از این روش حل کرد.

● نتیجه‌

پیامبر اکرم می‌فرمایند: هرکس که کودکی نزد اوست، باید برای کودک شود

با توجه به اهمیت و نقش سازنده‌ای که بازی در رشد کودکان دارد و به این اهمیت و ضرورت از طرف متخصصان، صاحبنظران وبزرگان تاکید فراوان شده است، توجه به آن لازم و ضروری می‌نماید. به‌طوری که اولیا و مربیان در مسیر تربیت کودک در بیشتر موارد می‌توانند از بعدبازی وارد شده و تربیت مناسبی را روی کودک اعمال نمایند.

هنگام بازی است که کودک با کمال آزادی، حواس خود را به کار می‌اندازد و نیروی تفکر، ابداع و اختراع خود را پرورش می‌دهد. کودک از راه‌ بازی، ارزش خود و توانایی‌های خود را یاد می‌گیرد. کودک می‌تواند احتیاجات و امیال سرکوفته خود را از راه بازی‌های گوناگون ارضا کندو نقشه‌هایی را برای حل مسأله خود طرح کند.

بازی یکی ازعوامل بسیار مهم برای تربیت اخلاقی کودک است. طفل حق و باطل و گناه و ثواب را در خانه و مدرسه یاد می‌گیرد ولی اجرای مقررات اخلاقی در آن‌ها به اندازه بازی جدی نیست. بازی درمانی یکی از روشهای موثر در درمان مشکلات رفتاری و روانی کودکان است. بازی درمانگر در واقع از موقعیت بازی برای ایجاد ارتباط با کودک استفاده می‌کند تا به تخلیه هیجانی و حل و فصل مشکلات او در زندگی عادی‌اش بپردازد.‌

میترا آقامیرسلیم - کارشناس آموزش ابتدایی‌