سرمایه اجتماعی هر جامعه مختص همان جامعه است

عوامل موثر بر سرمایه اجتماعی

اگرچه مفهوم سرمایه اجتماعی بیشتر صبغه اجتماعی و جامعه‌شناسی دارد، ولی با در نظر گرفتن طرح این رویکرد در زمینه‌های دیگر به عنوان مفهومی بین رشته‌ای و تاثیر کارآمد و انکارناپذیر آن بر جنبه‌های فردی و اجتماعی، اقتصادی و در نهایت سلامت، انتظار می‌رود با شناخت عوامل موثر در تقویت یا تضعیف بُعد کمی و یا کیفی سرمایه اجتماعی علاوه بر گسترش ابعاد سرمایه اجتماعی بتوان عملکرد اجتماعی و اقتصادی و دامنه سلامت افراد در جوامع را نیز ارتقا بخشید. با شناخت عوامل موثر که می‌تواند شامل عوامل مخرب و نیز عوامل قوام‌دهنده باشد و در پی آن تقویت عوامل افزایش‌دهنده، می‌توان سرمایه اجتماعی و یا لااقل برخی مولفه‌های آن را در اجتماع ارتقا داد....

مطالعات متنوعی با هدف سنجش سرمایه اجتماعی و عوامل تعیین‌کننده آن در جوامع مختلف صورت گرفته و چندی از صاحب‌نظران این امر نیز به ارایه چارچوب‌های نظری پرداخته‌اند که در ذیل به آنها اشاره می‌شود.

به نظر «کلمن» عوامل ساخت سرمایه اجتماعی از ۴ دسته عوامل نهادی، عوامل خودجوش، عوامل بیرونی و عوامل درونی خارج نیست.

از دیدگاه «بوردیو» سرمایه اقتصادی متعاقبا باعث ایجاد سرمایه اجتماعی می‌شود. از نقطه نظر «پاتنام» همبستگی سازمان‌ها و شبکه‌های اجتماعی، قابل دسترس بودن آنها، ثبات، دین، رفاه و فراوانی سرمایه اجتماعی را به دنبال می‌آورند.

«استون» و «هیوز» اذعان داشته‌ند که ویژگی‌های دموگرافیک (سن، جنس، سلامت)، ویژگی‌های خانوادگی (وضعیت روابط، وضعیت تأهل، وجود فرزندان)، منابع (آموزش، انتقال، مالکیت منزل)، گرایش‌ها و ارزش‌ها (تساهل، تنوع، اهداف مشترک)، ویژگی‌های حوزه شهری و روستایی، سطح وضعیت اقتصادی اجتماعی، وجود شبکه‌ها در حوزه محلی و امنیت حوزه محلی موجب تقویت سرمایه اجتماعی می‌گردد.

در چارچوب نظری دیگران (گلیزر، لایسبون و ساکردوت) تحرک یا جابه‌جایی محل اقامت، سن، مشاغل اجتماعی، مالکیت منزل مسکونی، آموزش و همگونی قومی و زبانی از عوامل تعیین‌کننده این سرمایه می‌باشند.

در نهایت در دیدگاه پارگال، گلیگان و هوک ویژگی‌های فردی نظیر درآمد، آموزش، سن و شغل سرپرست خانوار و ویژگی‌های محل مانند تعداد ساکنان، ریشه سکنه بلوک، ترکیب مالکان و غیرمالکان، سن محله و تعداد انجمن‌ها روی شکل‌گیری سرمایه اجتماعی موثرند. نوع شغل نیز اهمیت دارد. تحقیقات نشان داده‌اند افراد در مشاغلی که بیشتر اجتماعی بوده‌اند (برای مثال پزشک، پلیس و روحانی که از بیشترین میزان اجتماعی بودن برخوردارند در مقابل بافنده یا دوزنده و کارمند حسابداری که کمترین میزان اجتماعی بودن را دارند) از سرمایه اجتماعی بیشتری برخوردارند.

تجربیات نشان می‌دهند که سرمایه اجتماعی هر جامعه مختص همان جامعه بوده و پیش از آنکه قابل تزریق و اکتسابی باشد، ریشه در پیشینه فرهنگی آن جامعه داشته و در درون جامعه تولید می‌شود، بنابراین انتظار می‌رود هر اجتماعی عوامل تاثیرگذار منحصر به خود را دارا باشد، چنان‌که با مقایسه نتایج مطالعات مختلف در این حوزه متغیرهایی یکسان اثرات متفاوت و گاه متناقضی را نشان داده‌اند.

مطالعه‌ای وسیع در این زمینه در جریان طرح سنجش عدالت در شهر تهران (Urban HEART) در خانوارهای ساکن در مناطق ۲۲گانه در سال ۸۷ انجام شد که طی آن پاره‌ای از عوامل مستقل موثر بر سرمایه اجتماعی مورد بررسی قرار گرفت. در این مطالعه یک نفر منتخب از هر خانوار که به صورت طبقه‌بندی خوشه‌ای و تصادفی از هر منطقه انتخاب شده بودند، پرسشنامه استاندارد شده‌ای را در زمینه سرمایه اجتماعی تکمیل می‌کرد. بر این اساس تمایزات جنسی، سنی (تغییرات نسلی) و ویژگی‌های دموگرافیک در ارتباط با توزیع نامتعادل سرمایه اجتماعی در زیرگروه‌های مختلف در نزدیک به ۲۲ هزار نفر مورد بررسی قرار گرفت. وضعیت تحصیلی افراد و ویژگی‌های خانوادگی نظیر وضعیت تاهل و بعد خانوار و ویژگی‌های محل سکونت خانوار مانند رفاه اجتماعی و منطقه محل سکونت مولفه‌های مختلف سرمایه اجتماعی را متاثر می‌سازد.

این تمایزات می‌تواند ناشی از عوامل موجود در زیرگروه‌های مذکور باشد. پاره‌ای از این عوامل شامل تفاوت‌ها ناشی از فرصت‌ها‌ی ارتباطی و تماس‌ها، میزان آگاهی، اطلاعات و مهارت‌های ارتباطی و مشارکتی، اختصاص زمان و هزینه در متغیرهایی نظیر سن و جنس و تحصیلات و تاهل و بعد خانوار است که تا حد زیادی مشارکت‌های جمعی و داوطلبانه و اعتماد عمومی را تقویت می‌کند.

برای مثال برخی از شاخص‌های سرمایه اجتماعی متأثر از وضعیت تأهل افراد بود. شرکت در فعالیت‌های دسته‌جمعی، «احساس تعلق و دوستی» و «اعتماد اجتماعی» در افراد متاهل به‌طور معناداری بیشتر از افراد ازدواج نکرده و در افراد ازدواج نکرده بیشتر از افراد مطلقه و بیوه می‌باشند، ولی «پایبندی به ارزش‌ها» در افراد متاهل بیشتر از بیوه‌ها و مطلقه‌ها و در این افراد باز هم به مراتب بیشتر از افراد مجرد است. به عبارتی مجرد‌ها به این اصل که دیگران ارزش‌ها را رعایت می‌کنند، کمتر اعتقاد دارند. شاخص وضعیت شغلی می‌تواند توسط شاخصی ترکیبی شامل امنیت اجتماعی، وقت آزاد، تعاملات، پایگاه درآمد، مشارکت زنان در بازار کار و سنین فعالیت و بازنشستگی افراد برخی فاکتورهای سرمایه اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد. یافته‌های طرح سنجش عدالت در شهر نشان داد که وضعیت تملک خانه و پوشش بیمه از عوامل شناخته شده موثر دیگری هستند که نمی‌توان نقش مثبت آن را در بهبود سرمایه اجتماعی نادیده گرفت. در این مطالعه همه مولفه‌ها با نحوه مالکیت منزل مسکونی ارتباط معنی‌داری را نشان داد. تمام مولفه‌های سرمایه اجتماعی «مشارکت در فعالیت‌های داوطلبانه»، «شرکت در فعالیت‌های دسته جمعی»، «احساس تعلق و دوستی»، «اعتماد اجتماعی» و «پایبندی به ارزش‌ها» در مالکان بیشتر از مستاجران بود. حتی با افزایش مدت اقامت در محل مسکونی میزان مشارکت‌های دسته جمعی و همچنین میزان احساس دوستی نسبت به اطرافیان افزایش می‌یابد.

در مطالعه سنجش عدالت در شهر تهران، فعالیت داوطلبانه، اعتماد و همبستگی اجتماعی ارتباط مثبت و معنی داری را با میزان تحصیلات نشان داد، به‌گونه‌ای که با بالارفتن سطح تحصیلات، میزان فعالیت داوطلبانه، اعتماد و همبستگی اجتماعی افزایش نشان داد؛ در حالی که پایبندی به ارزش‌ها در افراد با تحصیلات پایین بیشتر از افراد تحصیل کرده مشاهده شد. شاید بتوان تحصیلات را به عنوان ایجاد فرصت جهت ارتباطات و مشارکت‌ها تلقی کرد. این تفاوت همچنین می‌تواند ناشی از نگرش‌های متفاوت و دیدگاه‌ها در قبال اجزای سرمایه اجتماعی در افراد مختلف با سطح تحصیلات متفاوت باشد.

در این پژوهش با استفاده از رگرسیون خطی چند متغیره و در نظر گرفتن فعالیت‌های داوطلبانه به عنوان متغیر وابسته و با در نظر گرفتن سطح معناداری آماری، عمده‌ترین متغیرهای موثر بر فعالیت‌های داوطلبانه عبارت بودند از: منطقه محل سکونت، تحصیلات، وضعیت اشتغال، درآمد و سلامت روان. عمده‌ترین متغیرهای موثر بر اعتماد عمومی عبارت‌اند از منطقه سکونت، سن، وضعیت بیمه، جسمی‌سازی، افسردگی و اضطراب (که از اجزای سلامت روان به ‌شمار می‌روند) و مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر رعایت ارزش‌ها منطقه سکونت، تحصیلات، وضعیت اشتغال، تاهل، هزینه‌های خانوار، اضطراب و افسردگی به‌ شمار می‌روند.

در نهایت نمی‌توان از اثر تجمعی عوامل چندگانه بر عناصر مفهومی سرمایه اجتماعی غافل شد، پس انتظار می‌رود به دنبال بهبود عوامل موثر قابل تعدیل نظیر وضعیت اقتصادی و تحصیلات، نقش سایر عوامل نظیر نسل و جنسیت را در جهت اثرگذاری مثبت بر این سرمایه عظیم انسانی تحت‌الشعاع قرار گیرد.

اتخاذ راهبردها، مداخلات و اقداماتی که باید برای کاهش نابرابری‌ها بین مردم ساکن در یک شهر مورد استفاده قرار گیرند. این راهکارها شامل:

▪ ارتقای وضعیت اجتماعی و اقتصادی با جهت‌دهی توزیع بودجه و امکانات ساکنانی که در مناطق و محله‌های فقیر و نامساعد شهری زندگی می‌کنند.

▪ انجام مداخلات برای افزایش زمینه اشتغال.

▪ ارتقای کاهش نابرابری‌های درآمدی با تمرکز روی دهک‌های پایینی اجتماع.

▪ بهبود وضع تحصیلات در مبنای کیفی و کمی به‌خصوص برای طبقات نابرخوردار برای جبران اثر وضعیت اقتصادی و اجتماعی.

▪ ارزشیابی سیاست‌ها و برنامه‌های شهری در راستای بهبود تعاملات شهروندی.

▪ توجه تصمیم‌گیران، سیاستگذاران و ذی‌نفعان به ابعاد عدالت شهری.

▪ پایش اثربخشی سیاست‌ها و برنامه‌ها توسط بررسی‌های مستمر و متوالی جهت شناسایی روند بهبود سرمایه‌های انسانی از جمله سرمایه اجتماعی و شناسایی سایر عوامل دخیل.

به هر حال نکته قابل توجه آن است که سرمایه اجتماعی مانند همه متغیرهای فرهنگی و اجتماعی دیگر می‌تواند تحت تأثیر شرایط و متغیرهای دیگر تقویت و یا تضعیف شود و برای رسیدن به شرایط بهتر باید مدام مورد ارزیابی و سنجش قرار گیرد تا با نشان دادن واقعیات به پژوهشگران و تصمیم‌گیران اقدامات مؤثر برای بهبود شرایط و انسجام بیشتر اجتماعی انجام شود.

● پیشنهادات اجرایی به منظور ارتقای روند سرمایه اجتماعی

▪ رویکرد آموزشی جهت عموم شامل تفصیل مفهوم سرمایه اجتماعی، اهمیت و کارسازی آن در تمام جنبه‌های فردی و اجتماعی زندگی و مفهوم منافع متقابل.

▪ تقویت همبستگی اجتماعی و سایر مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی به ویژه در محلات و در سطوح خانواده و مدرسه و اجتماعات محلی.

▪ گنجاندن مفاهیم سرمایه اجتماعی در کتب درسی به منظور افزایش روند رو به کاهش آن در نسل‌های جدید.

▪ ترغیب به مشارکت‌های مردمی از طریق ایجاد نهادهای مردم‌محور و انجمنی بالاخص در مناطق جدید شهرداری و با بافت نوپا.

دکتر محسن اسدی لاری

عضو هیات علمی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران