یکی بود یکی نبود

یادی از محمدعلی جمالزاده پدر داستان نویسی نوین ایران ۱۵ سال پس از درگذشتش

برای افرادی که این روزها، روزگار جوانی خود را می‌گذرانند، نام محمدعلی جمالزاده یا خودمانی تَرَش جمالزاده، پیش از هر چیزی یادآور داستان کوتاه و طنزآمیز «کباب غاز» است که در کتاب ادبیات فارسی سال دوم دبیرستان، موجبات انبساط خاطر بسیاری از دانش‌آموزان امروز و دیروز بوده است. البته به خاطر یادآوری بهتر باید از نام کامل این داستان که عبارت بود از «کباب غاز یا رساله‌ای در حکمت مطلقه از ماست که برماست» استفاده کنیم. به این ترتیب و پس از گذر از این خاطره بازی کوتاه، بد نیست که در حوالی پانزدهمین سالروز درگذشت این نویسنده شهیر ایرانی، ساعتی را با یاد و خاطره جمالزاده بگذرانیم، ساعتی که به احتمال زیاد درمقابل بیش از یک قرنی که او درمیان ما زندگی کرد، خیلی ناچیز به نظر می‌رسد.

● بیش از یک قرن

موارد بسیاری در زندگی جمالزاده وجود دارد که سبب تفاوت او با بسیاری از هم نسلانش می‌شود اما درمیان این همه تفاوت، عمر طولانی این نویسنده شهیر است که به بیش از یک قرن می‌رسد. محمدعلی جمالزاده در سال ۱۲۷۰ شمسی در اصفهان به دنیا آمد (دوران ولادت او همزمان بود با اولین سال حکومت مظفرالدین شاه قاجار) و در روز هفدهم آبان‌ماه سال ۱۳۷۶ شمسی در شهر ژنو سوئیس چشم از جهان فروبست. براساس نوشته‌ها و مقالاتی که درباره زندگی جمالزاده منتشر شده است این‌طور برداشت می‌شود که سال‌های پایانی عمر او نیز به فعالیت‌های ادبی و ارتباط با اهل قلم طی شده است و به سبب این عمر ۱۰۶ ساله، جمالزاده صاحب نگاهی فراگیر و گسترده شده بود. با نگاهی گذرا می‌توان گفت که جمالزاده در عمر خود، خاطراتی از دوران ۳ پادشاه پایانی حکومت قاجار، جنگ جهانی اول، حکومت پهلوی اول، جنگ جهانی دوم، حکومت پهلوی دوم، انقلاب اسلامی ایران و بسیاری از اتفاقات بزرگ قرن اخیر را در ذهن داشته است.

مجموعه داستان «یکی بود یکی نبود»، بنا به تایید بسیاری از محققان، بهترین اثر داستانی جمالزاده است و از سویی بیان‌گر پیشگامی جمالزاده در خلق داستان کوتاه در ادبیات ایران است. خود او معتقد است به این وسیله، سبک جدیدی را وارد ادبیات فارسی کرده است، هرچند که درجایی دیگر گفته است «یکی بود یکی نبود» جنبه آسمانی دارد و اگر او این اثر را نمی‌نوشت، به‌طور حتم شخص دیگری آن را می‌نوشت که خوشبختانه این افتخار و موهبت نصیب او شد.

جمالزاده در این کتاب، نابه‌سامانی‌های جامعه درهم و برهمی را توصیف می‌کند که پس از سرکوب مشروطیت، دچار هرج ومرج شده است. او همچنین، حکام و صاحبان قدرت زمانه را مسئول این آشفتگی‌ها معرفی می‌کند و با زبان طنزآمیزی که ویژه اوست به انتقاد از جامعه می‌پردازد. برخی، اولین داستان‌های کوتاه جمالزاده را آغازگر ادبیات واقع‌گرا (رئالیستی) فارسی و جزو شاهکارهای ادبیات معاصر به شمار می‌آورند و او را با عناوینی مانند «پیشگام رمان‌نویسی فارسی» و «مبتکر یک سبک ادبی جدید» یاد می‌کنند. با این همه می‌توان گفت در تمامی نقدها و تحقیقاتی که از گذشته تا به امروز درباره جمالزاده نوشته شده است، یکی بود یکی نبود، یک حضور همیشگی داشته و همواره مورد توجه منتقدان بوده است. داستان‌های این مجموعه عبارت‌اند از: «فارسی شکر است، رجل سیاسی، دوستی خاله خرسه، درد دل ملا قربانعلی، بیله دیگ بیله چغندر، ویلان‌الدوله.»

● داستان کوتاه

عمر داستان‌های بلند ادبیات جهان به اوایل قرن هفدهم میلادی بازمی‌گردد درحالی که داستان کوتاه عمر کوتاه‌تری دارد و اولین نشانه‌های حضور داستان کوتاه در جهان ادبیات در سال‌های ابتدایی قرن نوزدهم میلادی مشاهده می‌شود. یعنی همان دوران که «ادگار آلن پو» در آمریکا و «نیکلای گوگول» در روسیه مشغول نوشتن داستان‌های کوتاهی چون «مرگ سرخ» و «شنل» شدند تا خود را به‌عنوان پیشگامان داستان کوتاه معرفی کنند. با این همه، عمر داستان کوتاه در ادبیات فارسی از این هم کوتاه‌تر است و براساس توافق بسیاری از صاحب‌نظران، تولد داستان کوتاه فارسی مصادف با زمانی است که جمالزاده، حکایت «فارسی شکر است» را در حضور همکارانش خواند. ماجرا از این قرار بود که در سال‌های پس از جنگ جهانی اول، گروهی از نویسندگان مجله «کاوه» هر هفته گرد هم می‌آمدند و مقالاتشان را می‌خواندند، جمالزاده هم که جوان‌ترین عضو گروه بود در یکی از این نشست‌ها به جای یک مقاله جدی سیاسی تصمیم می‌گیرد نوشته‌ای طنزآمیز که به گفته خودش محض «تفریح خاطر» نوشته بود را برای جمع بخواند. با این حال، نوشته کوتاه جمالزاده آن قدر مورد توجه جمع قرار می‌گیرد که یکی از باسابقه‌ترین ادیبان جمع به نام «محمد قزوینی»، لقب «قند پارسی» را به نوشته نویسنده جوان می‌دهد؛ این اثر که در اصل «فارسی شکر است» نام داشت در سال ۱۳۰۰ شمسی در نشریه «کاوه» به چاپ می‌رسد و جای پای خود را به‌عنوان نقطه عطفی در صنعت داستان نویسی فارسی تثبیت می‌کند. راوی داستان «فارسی شکر است»، فردی ایرانی است که پس از ۵ سال دربه‌دری و خون‌جگر خوردن، به وطن بازگشته است؛ اما در بدو ورود با برخورد نامناسب کرجی‌بان‌ها، حمال‌های انزلی، ماموران تذکره و فراشان حکومتی مواجه و به‌عنوان یک فرد خارجی به‌طور موقت بازداشت می‌شود.

● و اما جمالزاده این‌چنین بود...

درمورد تاریخ دقیق تولد جمالزاده صحبت‌ها بسیار است، چنان‌که در برخی منابع تاریخ تولد او سال ۱۲۷۴ شمسی و در برخی دیگر، ۱۲۷۰ شمسی ذکر شده است؛ هرچند که گفته می‌شود خود او بر اساس اسناد تاریخی موجود، سال ۱۲۷۰ هجری خورشیدی را به عنوان تاریخ تولدش پذیرفته بود. این موضوع در برهه‌ای از دوران زندگی وی چنان محل بحث بوده که سبب شده او در نامه‌ای خطاب به یکی از دوستانش بنویسد:‌ «تاریخ تولدم را خواسته بودید، دوستان آن را از جمله اسرار مگو می‌دانند؛ ولی حقیقت این است که بر خودم مجهول است. ولی یقین دارم تاریخ وفاتم روشن‌تر از تاریخ تولدم خواهد بود؛ شاید نتیجه آشنایی من با قلم و قرطاس (کاغذ) همین باشد.» پیوند مستحکمی که توسط جمالزاده میان ادبیات فارسی و سبک داستان نویسی غربی ایجاد شد برای بسیاری از اندیشمندان این سئوال را مطرح کرده است که او این همه اشراف بر ادبیات و فرهنگ این سرزمین را چگونه کسب کرده است. هرکس که داستان‌های جمالزاده را بخواند شاید باور کند که او تمام عمر طولانی‌اش را در ایران گذرانده است که این‌چنین از این آب و خاک می‌نویسد اما جالب این‌جاست که او درمجموع، ۱۳ سال از عمر ۱۰۶ ساله‌اش را در ایران گذراند و باقی عمر را در پاریس، برلین، سوئیس و دیگر شهرهای اروپا گذراند و عجیب آن‌جا که هیچ‌گاه از زندگی‌اش در فرنگ، چیزی ننوشت. اما با همین عمر کوتاه زندگی در ایران چنان منشاء اثر بود که برای همیشه در ادبیات کشور ماندگار خواهد بود، به هر حال بنا نیست در هر دهه یا قرنی کسی پیدا شود که چنین تحولی را هم در شکل داستان‌نویسی و هم در گزینش واژگان و استفاده از فرهنگ عامیانه در آن ایجاد کند و چنین کارکرد عظیمی به مثل و اصطلاحات بدهد که در حین روایت یک داستان شیرین و بخش زیادی از هویت ادبی یک کشور احیاء شود و همه این‌ها دلیلی است برماندگاری جمالزاده در ادبیات کشور و این‌که او را پدر داستان نویسی لقب داده‌اند.

نویسنده: علی نیک‌فرجام