یادی از اولین تکسوار عرصه اسنادملی دکترسیروس پرهام, نخستین رئیس سازمان اسنادملی ایران

توجه به بنیانگذاران آرشیو ملی ,معرفی آنان و بهره مندی از تجارب گرانقدرشان, یک نیاز اساسی برای جهت دهی به دانش بومی آرشیو به شمار می رود

اهمیت ارتباطات و اطلاع رسانی در دنیای کنونی موجب گردیده تا ضرورت آرشیوها و سیستمهای نگهداری اسناد و سوابق مکتوب بیش از پیش آشکارتر گردد و غنای آرشیوها بیانگر اهمیت تاریخی و هویت فرهنگی، سیاسی و اقتصادی هر کشور ‌باشد.ازاینروتوجه به بنیانگذاران آرشیوملی ،معرفی آنان وبهره مندی ازتجارب گرانقدرشان،یک نیاز اساسی برای جهت دهی به دانش بومی آرشیو به شمار می رود.

در این راستا برخود وظیفه دانستم تا باارائه مختصری از زندگینامه، معرفی آثار و تلاشهای انجام شده دکترسیروس پرهام، محقق، فرهنگ نگار، مترجم و اولین رئیس سازمان اسنادملی ایران،این اولین سایه سار حریم اسنادملی رابه هموطنان بشناسانم. تا شاید شمه ای ازتلاشهاوزحمات، درباره این محقق بزرگ درمقابل ملت فرهنگ دوست ایران آشکار شود و نیز برای آیندگان به یادگار بماند؛ تا همگان بدانند که بهای بزرگ مرد شدن و بزرگ مرد ماندن دراوج ناملایمات وزیرسخت ترین تازیانه های حسادتهاورقابتها، چقدردشوار است .

این مقاله، باهدف معرفی زندگی،تلاشها و آثار «دکترسیروس پرهام»،اولین رئیس سازمان اسنادملی ایران ویکی از برجسته ترین نویسندگان معاصر ایران، تهیه وتنظیم شده است.

دکترسیروس پرهام راهفت سال پیش درمراسم روزاسنادملی دیدم.(ولی هنوزتوفیق گفتگوباایشان رانیافته ام). او درآن مراسم، شخصی بسیاربامتانت، آرام ،با و قار ، مهربان وبا فروتن وبسیارمصمم به نظرمی رسید.

● زندگینامه وفعالیتهای علمی

سیروس پرهام درسال۱۳۰۷ درشهرستان شیرازمتولدگردیده؛ درسال ۱۳۳۰لیسانس علوم سیاسی رااز دانشگاه تهران اخذمی نماید وچهارسال بعد دررشته علوم سیاسی ،از دانشگاه برکلی کالیفرنیا دکترامی گیرد. طی سالهای ۱۳۳۵تا۱۳۴۰ به عنوان نویسنده، با روزنامه " تهران جورنال " بطورفعال همکاری می نمایدودرسالهای ۱۳۴۰ـ۱۳۴۱ به عنوان سردبیر روزنامه " تهران جورنال "انتخاب می شود. طی سالهای ۴۹ـ۱۳۴۳ کارشناس مسئول بررسی بایگانیهای راکدوزارتخانه هاودستگاههای دولتی بوده وازطراحان اصلی تاسیس آرشیو ملی ایران می باشد.به خاطرهمین طرح،برای تحصیل دررشته آرشیو،به مدت دوماه درآرشیوانگلستان وشش ماه درآرشیوآمریکا دوره های آموزشی لازم راطی می نماید.

ازجمله کسانی که بیشترین تلاشها رابرای تاسیس آرشیوملی به عمل آوردند،آقایان دکترمحسن صبا،دکترایرج افشارودکترپرهام بودند.

درزمستان سال ۱۳۳۸دولت وقت به همت دکترمحسن صباودکترایرج افشار بررسی مقدماتی مشکلات تراکم روز افزون اوراق زائد را آغازکرد و نتیجه آن در مجلس سنا مطرح شد؛ اما تصمیمی در این خصوص گرفته نشد .

نخستین لایحه دولت به منظور کسب مجوز قانونی امحای اوراق بی ارزش در تاریخ بیست و یکم بهمن ماه ۱۳۳۵به مجلس سنای وقت تقدیم شد. این لایحه که تحت عنوان قانون راجع به از بین بردن نوشته ها و اشیاء و اوراق غیر قابل استفاده موجود در بایگانیهای وزارتخانه ها و ادارات مستقل و بنگاههای دولتی به وسیله وزارت دادگستری تهیه شده بود ، سوءظنها و مخالفتهایی را برانگیخت و لایحه به تصویب نرسید. از مهمترین دلایل عدم تصویب ، هدف لایحه از امحاء و همچنین تشریفات طولانی آن بود . با تشکیل شورای عالی اداری کشور در سال ۱۳۴۱مشکلات روز افزون تراکم پرونده ها ی راکد ،( که گسترش فعالیتهای دستگاهها ی دولتی بر حجم آن می افزود)، بار دیگر مورد توجه کارشناسان امور اداری ازجمله دکترپرهام، قرار گرفت و در دستور کار آن شورا قرار داده شد و در پی این امر بازدید از بایگانیها ی راکد وزارتخانه ها و موسسات دولتی در تهران دنبال شد و بررسیها نشان داد که مقدار معتنا بهی از پرونده های قدیمی و اسناد ملی و تاریخی در زیر زمینها و انبارهای مرطوب و نامناسب به بدترین وجه، روی هم انباشته شده است .

مطالعات منسجم اولیه برای تاسیس آرشیو ملی ایران و تعیین تکلیف حجم انبوه اسناد راکد دستگاههای دولتی و وابسته به دولت از سال ۱۳۴۲، توسط دکترسیروس پرهام ودکترایرج افشارشروع شد و نتیجه این تحقیقات و بررسیها طرح ایجاد " مرکز بایگانی راکد کشور " بود ،که در مورخ ۱/۱۰/۱۳۴۳ با شماره ۴۰۱۶۲ به تصویب هیئت وزیران وقت کشور رسید. طرح مذکور دارای ۵ ماده به شرح زیر بود :

ماده ۱- برای تمرکز امور و تنظیم و نگهداری اسناد و پرونده های راکد وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی یک مرکز بایگانی راکد وابسته به نخست وزیری تأسیس می گردد .

ماده ۲- این مرکز ابتدا در تهران و سپس بتدریج در شهرستانها تاسیس خواهد شد .

ماده ۳- رئیس مرکز بایگانی راکد از طرف نخست وزیر تعیین و مرکز بایگانی راکد شهرستانها تحت نظر مشارالیه خواهد بود .

ماده ۴- وزارتخانه ها و موسسات دولتی اسناد و پرونده هایی راکد تشخیص می دهند جهت نگهداری به مرکز بایگانی راکد ارسال خواهند داشت .

تبصره – مقررات مربوط به نحوه درخواست و انتقال و تعیین محل و نگهداری اسناد و پرونده های راکد وزارتخانه ها و مؤ سسات دولتی از طرف مرکز بایگانی راکد تعیین و جهت اطلاع به وزارتخانه و مؤسسات دولتی ابلاغ خواهد گردید .

ماده ۵- وزارتخانه ها و موسسات دولتی مکلفند برای نگهداری اسناد و پرونده های راکد خود در مرکز بایگانی راکد تعداد کافی کارمند بعنوان مامور به مراکز مزبور اعزام دارند که تحت نظر رئیس مرکز بایگانی راکد انجام وظیفه نمایند .

حقوق و مزایای کارمندان مذکور از طرف وزارتخانه و مؤسسه دولتی مربوط پرداخت خواهد شد .

طرح مذکور به دلایل زیر مسکوت ماند و عملی نشد :

۱) عدم تأمین اعتبار برای ساختمان مرکز بایگانی راکد کشور به مساحت ۲۲ هزار متر مربع که دارای چهار انباری سه هزار متری باشد .

۲) مامور نمودن نیرو به تعداد کافی توسط دستگاه صاحب سند و انجام وظیفه زیر نظر رئیس مرکز که از نظر تشکیلاتی و اداری قابلیت اجرایی نداشت .

۳) از همه مهمتر در خصوص نحوه امحای اوراق زائد دستگاهها تصمیمی گرفته نشده بود .

پس از مسکوت گذاشته شدن طرح مذکور، مطالعات مربوط به تأسیس آرشیو ملی باتلاش آقایان دکترایرج افشارودکترپرهام ادامه یافت و نتایج آن در شهریور ماه ۱۳۴۴ در چهار فصل تدوین شد. در این طرح ضمن برشمردن لزوم و اهمیت آرشیو ملی ، اهداف ، وظایف و تشکیلات آن ، اصول و روشهای امحای اوراق زائد نیز مشخص گردید . در این اثنا یک مطالعة تطبیقی توسط دکترسیروس پرهام وخانم رضوی از آرشیوهای جهان، مانند انگلیس ، آمریکا ، فرانسه و... صورت گرفت و در نهایت نطفه اولیه تشکیل آرشیو ملی را در ایجاد مرکز بایگانی راکد کشور بررسی نمودند . از سال ۱۳۴۵ باپیگیریهای سازمان امور اداری و استخدامی کشورودکترپرهام و فشار برخی از دستگاههای دولتی( از جمله وزارتخانه های دارایی ، دادگستری و آموزش و پرورش)، برای تعیین تکلیف اسناد راکد به دولت ، در نهایت در ۱۷/۲/۱۳۴۹ قانون تأسیس سازمان اسناد ملی ایران براساس طرح مذکور، به تصویب مجلس شورای ملی رسید .

دکترپرهام پس از تأسیس سازمان در اولین گام اقدام به شناسایی اسناد کاخ گلستان( که از ابتدا به عنوان مرکز نگهداری اسناد تاریخی در نظر گرفته شده بود)، می‌نماید.

شایان ذکراست، پژوهشهای انجام شده به سرپرستی دکترپرهام وپژوهش خانم مرحومه منیره رضوی بر روی تعدادی از آرشیوهای جهان از جمله آمریکا ، کانادا ،دانمارک، انگلستان،هند، مالزی و ... نشان می دهد که عموما در کنار آرشیو ملی واحدی تحت عنوان مرکز اسناد( (Records centerوجود دارد که فراتر از یک مدیریت و گاهی در حد یک سازمان انجام وظیفه می کند. یعنی کلیه امور مربوط به مدیریت اسنادRecords management) ) را انجام داده و بر چرخة تولید اسناد ، از مرحلة ایجاد سند ، جاری بودن ، نیمه جاری ، راکد سازی و انتقال اسناد باارزش دائمی به آرشیو و امحای اوراق زائد، اعمال مدیریت می کند. همچنین در قسمت مربوط به ارزشیابی ثانویه بخشی از امور ارزشیابی ، طبقه بندی ، تهیه کاربرگه شناسایی ، کد گذاری ، ضد عفونی ، سرویس دهی به دستگاهها و حفظ و نگهداری براساس استانداردهای آرشیوی در مرکز اسناد صورت می گیرد و وظیفه آرشیو بیشتر در خصوص نمایه سازی ، حفظ و نگهداری و اطلاع رسانی اسنادی به عموم است .

دکترپرهام درسال۱۳۴۹(همزمان باتاسیس سازمان اسناد ملی ایران)،به ریاست سازمان اسناد ملی ایران منصوب می گردد؛و تاسال۱۳۵۹عهده داراین پست بوده و با حفظ سمت ریاست سازمان اسناد ملی ایران، به عضویت هئیت مدیره موزه فرش ایران (۵۷ـ۱۳۵۶ )ومعاونت دبیرکلی سازمان امور اداری واستخدامی کشورنیز (۱۳۵۷) انتخاب می شود.در بهمن ماه ۱۳۵۹ ازمشاغل دولتی بازنشست می گردد؛ از۱۳۶۹تا ۱۳۷۷دبیر مجموعه "اندیشه های عصرنو " انتشارات وآموزش انقلاب اسلامی مشغول فعالیت می گرددو ازسال ۱۳۷۵تاکنون درسمت مشاور هنری مرکزنشر دانشگاهی انجام وظیفه می نماید.

در حال حاضر، دکترپرهام ازجمله چهره های بسیارفعال ومطرح فرهنگی کشور به شمار می رود.

● فهرست کامل آثاردکترپرهام:

دکترپرهام درسال ۱۳۳۳با انتشار کتاب «رئالیسم و ضدرئالیسم» به جرگه مترجمان می پیوندد و همین کتاب درسال ۶۵ توسط انتشارات آگاه تجدیدچاپ می گردد.کتابهای قالی بولوردی (۱۳۵۲)، بیماریهای مدیریت (۱۳۵۵)، مرکز آموزش مدیریت (۱۳۴۹)، دستبافهای عشایری و روستایی، شاهکارهای فرشبافی فارس (دوزبانه)، انقلاب ایران و رهبری امام خمینی(۱۳۵۷) و شکوه ایران، از دیگر آثار اوست. اخیراً گزیده اشعار «والت ویتمن» با ترجمه او که درسال ۱۳۳۷ منتشرشده بود، با تجدیدنظر توسط انتشارات مروارید به بازارآمد.

فهرست کامل آثاراین پژوهشگر به شرح زیر می باشد:

۱) کتاب هایی که دنیارا تغییر دادند ـ سازندگی یا ویرانگری ـ تألیف رابرت دوانز، ترجمه احمد آرام ، آرین پور و احمد بیرشک و ... ویرایش پرهام، ابن سینا / کتابهای جیبی ۱۳۳۶/۱۳۴۸،۱۳۵۷

۲) رئالیسم و ضد رئالیسم در ادبیات ـ بررسی ویژگیهای آثار رئالیستی ادبیات مغرب زمین ومکتبهای رمانتیسم و ناتورالیسم و... با نام مستعار " دکتر میترا" ( ۷ چاپ ) انتشارات نیل وانتشارات سخن۱۳۶۳،۱۳۳۴،۳۶،۴۵،۴۹،۵۳

۳) بهترین اشعار والت ویتمن ـ متن دو زبانه ( فارسی وانگلیسی ) گزیده شعرهای ویتمن، انتشارات سخن، انتشارات مروارید، ۱۳۳۸/۱۳۷۹

۴) قالی بولوردی ( پژوهشی در دستبافته های روستاهای شیراز ،مصورورنگی ) شرکت کتابهای جیبی ۱۳۵۲

۵) نقشهای قالی کرمان ـ کاتالوگ دوزبانه ( فارسی وانگلیسی ) ـ نمایشگاه موزه صنعتی کرمان موزه ومرکز فرهنگی و هنری صنعتی کرمان ۱۳۵۷

۶) انقلاب ایران ومبانی رهبری امام خمینی ، پاورقی روزنامه اطلاعات با نام مستعار «سایروس برام » از ۲۸ دی تا ۱۹ بهمن ۱۳۵۷، چاپ دوم امیر کبیراسفند ۵۷ وچندین چاپ قاچاقی، اطلاعات / امیرکبیربانام سیروس پرهام،۱۳۵۷

۷) بیماریهای مدیریت ،ترجمه وتألیف براساس نوشته چارلز آستن راجع به روشهای نادرست اعمال مدیریت ،چاپ مرکز آموزش مدیریت، کتاب زمان و فرزان طی سالهای۱۳۴۹و۱۳۵۰/۱۳۵۲،۵۶/۷۲،۷۷ .

۸) دستبافتهای عشایری و روستای فارس( پژوهش در دستبافته های ایلات و عشایر وروستاهای فارس مصور ، رنگی ، ۲ جلد )انتشارات امیر کبیر ج۱: ۱۳۶۴و۷۰ ج۲: ۱۳۷۱

۹) شاهکارهای فرشبافی فارس ـ متن دوزبانه ( فارسی وانگلیسی ) درباره ۱۱۷ نمونه فرش تمام رنگی ، انتشارات سروش، ۱۳۷۵.

۱۰) شکوه ایران (The splendor of Iran) دوره سه جلدی به انگلیسی.

۱۱) ویراستاری مجلدات دوم وسوم دوران اسلامی، درباره آثار هنری وفرهنگی ایران پس از اسلام .

۱۲) مقالات فارسی : بیش از ۱۲۰مقاله، مقالات درمجلات سخن ، صرف ، انتقاد کتاب ، راهنمای کتاب ، آینده ، کتاب آگاه ، نشر دانش ، باستانشناسی وتاریخ ، نامه بهارستان وبخاراو... ازسال ۱۳۳۵تاکنون به چاپ رسیده است.

۱۳) مقالات انگلیسی ـ ۵ مقاله در کنفرانس های بین اللملی فرش مشرق زمین، ۳مقاله درمجله drieotal rng review چاپ آمریکا و ۳ مقاله در مجله ghereh چاپ ایتالیا و یک مقاله در کنفرانس صنایع دستی جهان اسلام در تونس به رشته تحریردرآمده است .

دکترسیروس پرهام که پنجاه سال پیش کتابش با عنوان «رئالیسم و ضد رئالیسم در ادبیات» تأثیری شگرف در جامعه روشنفکری ایران نهاده بود،عنوان اصلی کتاب «تحلیل مارکسیستی ادبیات» بوده که چون نتوانسته از «زیر تیغ سانسور» عبور کند، تغییر نام داده و پرهیز کاریهای خود سانسوری نام پرهام را نیز به «دکتر میترا» تبدیل کرده بود.

پرهام در شرحی که به مناسبت پنجاه سالگی «کتاب» تأثیرگذار خود می دهد، اشاراتی گویاوروشن به نقد و ناقد واقعی دارد. به گفته او ناقد مسئولیتی دوگانه دارد. هم در برابر «هنرمند» و هم در برابر خواننده. «تکیه گاه اصلی او واقعیت های درونی و ساختاری اثر مورد نقد و بررسی است و آشکار ساختن پیوندهای نهفته آنها با یکدیگر و با اوضاع و احوال اجتماعی زمان پدید آمدن شان». به این ترتیب نقد ادبی و هنری، برخلاف نقدهای علمی، تاریخی و اقتصادی، «با اوضاع اجتماعی و فرهنگی روزگار خود سر و کار دارد.»

دکترپرهام، در عرصه نقد از پیروان شیفته «گئورگ لوکاچ» است و چون او فرضیه «هنر برای هنر» را باطل می داندواعتقاددارد: «خودکامگی مطلق هنر» یک پندار و توهم باطل است.

دکترسیروس پرهام یکی از مقالات خود را با تکه ای از دیباچه ای( که بر یکی از چاپهای بعدی «رئالیسم و ضد رئالیسم در ادبیات» نهاده)، به پایان می برد؛ که ارزش چندین بار بازخواندن را داردوکلیدرمزگشایی پیچ وخمهای زندگی است:

«در این دوران دگرگونی پر شتاب ارزشها، ارزش پایدار در بیدار ماندن است، چشم و گوش را بازنگهداشتن، جستجو کردن و بی دروغ و ریا گفتن و بازگو کردن، به نواله ای دست آموز نشدن و به افیونی در خواب نرفتن...»

درپایان امیدوارم که نویسندگان،پژوهشگران و روزنامه‏نگاران محترم نگاه تازه‏ای در معرفی خادمان فرهنگ وهنر داشته و به نوعی تلاشها،تنگناها،دشواریهاومظلومیتهای پویندگان راه تعالی وترقی کشور را در کارهایشان بهتروروشنتر انعکاس دهند؛ تا همه مردم عزیزکشور، اززحمات وخدمات این بزرگواران با خبر شده و ازتجارب گرانقدرشان،به عنوان یک نیاز اساسی برای جهت دهی به دانش بومی کشور بهره مندگردند.

نادعلی صادقیان

پی نوشتها

۱ گزیده گفتگوبادکترسیروس پرهام،گنجینه اسناد،سال دوازدهم،دفتراول ودوم،بهاروتابستان۱۳۸۱،شماره پیاپی۴۵و۴۶ص۱۲.

۲http://www.kanoonweb.com/Reports/Anthology/ShowArtist.asp?tmpID=۱۹&char=&Total=۱&slcShowType=۱

۳ صادقیان،نادعلی:بایگانی راکدکشور،شمعی ناپایداردرتشکیلات اداری ایران، گنجینه اسناد،سال پانزدهم،دفترچهارم،زمستان ۱۳۸۴،شماره۶۰ص۹۹.

http://www.chn.ir/News/?id=۲۰۶۴۶§ion=۲۴

۵افشار،ایرج:برگی ازگذشته ،گنجینه اسناد،سال دوازدهم،دفتراول ودوم،بهاروتابستان۱۳۸۱،شماره پیاپی۴۵و۴۶ص۱۲.برای بازشناسی و مرور پیشینه سازمان اسناد ملی ایران بهترین منبع، مقاله‏ای است به قلم ایرج افشار، برجسته‏ترین کتابشناس محقق کشور؛نیزبرای اطلاع بیشترازتاریخچه آنچه براسنادگذشته است وتلاشهایی که درقلمرواسنادکشورانجام شده است،ر.ک.افشار،ایرج:اسنادتاریخی ایران،مجله آینده،سال هفتم،۱۳۶۰ ،ص،۵۸۷-۵۷۵

http://www.ketabehafteh.ir/archive/۸۶/REPORT.ASP۶

ونیزر.ک.روزنامه ایران،شماره ۱۹۷۰ - سال هفتم - دوشنبه ۲۸ آبان ۱۳۸۰

۷http://www.kanoonweb.com/Reports/Anthology/ShowArtist.asp?tmpID=۱۹&char=&Total=۱&slcShowType=۱

http://www.nimrooz.com/html/۸۶۷/baztab.htm۸