شاعر حماسی شکست

نگاهی به شعر معاصر پس از کودتای ۲۸ مرداد

نسل ما در واقع در دوره بعد از کودتای ۲۸ مرداد شکل گرفت و به شناخت فکری و بلوغ اندیشه رسید. زمان وقوع کودتا من ۱۲ سال بیشتر نداشتم و سال‌ها بعد بود که فهمیدم چه فاجعه‌ای در تاریخ و خصوصا ادبیات معاصر ایران اتفاق افتاده است. آنچه از آن دوران هنوز در ذهنم هست آه و ناله‌هایی است که از اعضای «حزب توده» و دیگر احزاب مخالف رژیم پهلوی شنیده‌ام. آنها همان روزها عمق فاجعه را درک کرده بودند. ادبیات پس از «نیما» نمی‌تواند ارتباطی مستقیم با ادبیات پس از کودتا داشته باشد اما شرایط خاص اجتماعی آن دوران به راحتی می‌تواند بر یک دوره طولانی ادبی تاثیر بگذارد. تحلیل من از آن دوران برداشت‌هایی است که از افراد پیرامونم به جا مانده است، آنها یک برداشت ساده داشتند: اینکه یک کودتا صورت گرفت که نباید اتفاق می‌افتاد و حزب توده هم نتوانست کاری انجام دهد، بسیاری از اقشار و گروه‌ها هم عجیب سکوت کردند.

اما در ادبیات و شعر معاصر «احمد شاملو» و «اخوان‌ثالث» مرثیه‌سرایی کردند که البته شعر و ذهنیت و نگاه احمد شاملو عظیم‌تر از نگاه سرخورده اخوان بود، اصلا اخوان، اندازه شاملو نبوده و نیست. او نتوانست پا به پای شاملو حرکت کند. شعر بعد از کودتا تنها یک پرچم‌دار حماسی و عصیانگر داشت و آن شاملو بود. شعرهای شاملو را که دوباره مرور کنیم تفاوت ساختار و زبان و تفکری شکست‌ناپذیر در تمام لایه‌های شعر او به خوبی قابل مشاهده است. البته امروز منتقدانی هستند که اخیرا وارد حوزه شعر نو شده‌اند و به هیچ‌وجه شعر مدرن را نمی‌شناسند و البته به شعر شاملو نقدهایی بی‌اساس وارد می‌کنند. شاملو و شعرش خصوصا بعد از کودتا و در دفتر شعر «هوای تازه» یک ترکیب کامل و محض از زبان فارسی است. «نصرت رحمانی» هم در شعر معاصر چهره خاصی است. اما من از او شعر سیاسی خاصی نخوانده‌ام و برخلاف نگاه غالب فکر نمی‌کنم که از جریان کودتا تاثیری گرفته باشد. همین‌طور «حمید مصدق» که بیشتر به «وطنیه‌سرایی» عاشقانه اصرار داشت، تا شعر سیاسی. من بعد از شاملو و اخوان می‌توانم از «محمد زهری» نام ببرم که به اعتقاد من بیشترین تاثیرات را از ادبیات بعد از کودتا گرفت و شعرش مفهوم صریحی از اتفاقات آن برهه زمانی است، اما در آخر باز هم تاکید می‌کنم که اخوان ثالث و شعرش هرگز در شأنیت تفکر احمد شاملو نبود و تنها شاعر مهم پس از کودتای ۲۸ مرداد در شعر معاصر ما احمد شاملو است، با تمام احترام و ارادتی که به زنده‌یاد مهدی اخوان‌ثالث دارم اما این یک حقیقت انکارناپذیر است. اگرچه احمد شاملو و اخوان هر دو شاعران سیاسی بعد از کودتای ۲۸ مرداد هستند، اما روح نوجویی و در واقع شعر مدرن ایران در شعر شاملو تجلی پیدا می‌کند. و نکته دیگر تاثیری است که شاملو از شعر اروپا گرفته است.

این نوع تاثیرات بر تمام فرهنگ‌ها از جمله فرهنگ ایران از قدیم وجود داشته. تاثیرپذیری «خیام» از «ابوالعلاء معری»، «سعدی» از «متنبی» و «حافظ» از شاعران پیش از خود نمونه‌های بارزی از تاثیر شاعران یک فرهنگ بر فرهنگ دیگر و هر شاعر بر شاعران بعد از خود دارد. شعرهای شاملو به این اعتبار دارای تاثیرات بسیاری بر شعر ماست که هنوز مفهوم و عمق آن شناخته نشده است.

شعر شاملو به‌خصوص دفترهای «هوای تازه» و «باغ آینه» و بسیاری از شعرهای دیگرش -که بیش از همه شاملو را با آنها می‌شناسیم- سراسر فارسی خالص و نگاهی نو به زبان و ساخت شعر است.

ضیاء موحد