تمدن های ناشناخته عیلام

«کهن گرایی یکی از شیوه هایی است که در کوشش برای زنده کردن گذشته به کار می رود » جورج گلن کمرون

« کهن گرایی یکی از شیوه هایی است که در کوشش برای زنده کردن گذشته به کار می رود . » (جورج گلن کمرون )

ایران سرزمین تمدن های اصیل و باستانی است .

● چکیده

منطقه ی جنوب غربی ایران ، در مطالعات باستانشناسی در دوره های مختلف بویژه دورانهای آغاز تاریخی و شهرنشینی اهمیّت ویژه ای دارد .در زمانی که تمدن سومر در شهر باستانی اوروک ( وارکا ) در منطقه ی جنوبی بین النهرین شکل گرفته بود ، در محدوده ی جنوب غربی ایران نیز تمدن جدیدی پا به عرصه ی ظهور می گذاشت ، تمدن عیلام ،که کشور خود را « هلتامتی » یا « هتامتی » به معنی « سرزمین خدا » و یا به تعبیر دیگر « سرزمین بلند » می نامید .

عیلامی ها اقوامی بودند که از هزاره ی چهارم تا هزاره ی اول پیش از میلاد بر بخش بزرگی از سرزمین های جنوب غربی ایران حکومت می کردند. آنها در مدت ۲۵۰۰ سال تاریخ پر فراز و نشیب ، توا نستند در برابر هجوم همسایگان قدرتمند خود چون سومر و آکد و بابل مقاومت کرده ، استقلال و هویت خود را حفظ کنند .

سرزمین عیلام شامل : خوزستان ، لرستان امروزی ، استان ایلام کنونی و کوههای بختیاری بوده است .حدود این کشور از غرب ، رود دجله ؛ از شرق ، قسمتی از فارس ؛ از شمال ، راه بابل به همدان ( کوههای بختیاری ) ؛ و از جنوب ، خلیج فارس تا بوشهر بوده است . عیلام ، در دوره ی عظمت ، از غرب به بابل و از شرق به اصفهان می رسیده ، و از دو قسمت کوهستانی و دشت تشکیل می شده است . نا حیه ی کوهستانی که در شمال قرار داشت ، به سبب موقعیت جغرافیایی ، دست نخورده و بکر باقی ماند ، امّا از ناحیه ی دشت، به علّت مجاورت و تماس دائم با ملل متمدن زمان ، مرکز یکی از مهمترین تمدن های ایران کهن شد . شهر شوش که در ناحیه ی دشت قرار داشت پایتخت کشور بود که جغرافی دانان قدیم یونان وروم ، از جمله استرا بون ، ایالتی از عیلام را که شهر شوش در آن واقع بود ، به مناسبت اهمیّت شوش ، سوزیان یا سوزیانا خوانده اند .

ایالتهای مهم دیگر عیلام عبارت بودند از : آوان، در شمال غربی و کنار رودخانه ی دز و کرخه ؛ سیماش ، شامل قسمت شمال و شمال شرقی دشت خوزستان با نواحی کوهستانی ؛ انزان یا آنشان که به منطقه ی شرقی و جنوب شرقی مال امیر بختیاری گفته می شد ؛ و پارسوماش شامل مسجد سلیمان امروزی . سرزمین عیلام یکی از چهار قسمت دنیای قدیم ، یعنی آکاد در شمال ؛ سوبارو در شرق ؛ آمورو در غرب ؛و عیلام در جنوب بوده است .

از مشخصه های بارز این تمدن کهن می توان به نوعی خط اشاره کرد که در ابتدا به شکل علائم تصویری یا پیکتوگرافی بود و به مرور زمان کامل شد تا به شکل خط میخی در آمد .کشف الواح گلی در شوش نشان داد که عیلامیها نیز تقریباً در کنار تمدن پیشرفته ی سومر وارد دوره ی آغاز ادبیات شده اند .

عیلام کماکان یکی از مهمترین فرهنگ های بومی در تاریخ بلند و پیچیده ی ایران است . تردیدی نیست که در میان همه ی اجزای سازنده ی خاور نزدیک باستان ، پرداختن به عیلام دشوارتر است . باستان شناسان تاریخ عیلام را به چهار دوره تقسیم کرده اند .

۱) عیلام مقدم (Proto Elamite)

۲) کهن (Old Elamite )

۳) میانه (Middle Elamite )

۴) نو (Neo Elamite )

▪ عیلام مقدم

- قدمت این دوره به ۴ تا ۳ هزار سال قبل از میلاد می رسد .

- کشف فلز مس و ساخت نخستین ابزار فلزی ، اختراع چرخ سفالگری و آغاز شهرنشینی ، کشف رگه های طلا و نقره از رویدادهای مهم این دوره است .

- تپه های شوش ، سیلک کاشان ،گیان نهاوند ، تل باکون فارس ، تل ابلیس و تل یحیی در کرمان از مراکز مهم باستانی این دوره است .

▪ عیلام کهن

- قدمت این دوره به ۳ هزار تا ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد می رسد .

- کشف فلز مفرغ از ترکیب مس و قلع و پیدایش سفال های خاکستری از رویدادهای مهم این دوره است .

- معابد و مقبره های خوزستان و لرستان از مهمترین مراکز باستانی این دوره به شمار می آیند.

- سلسله های پادشاهی :

- سلسله ی آوان(Avan) با داشتن ۱۵ پادشاه از سال ۲۶۷۰ تا ۲۲۲۰ پیش از میلاد بوده است که از مشهورترین پادشاهان این سلسله می توان « پوزور اینشوشیناک »را نام برد .

- دوره تاریک اول ( حمله ی اقوام گوتی به عیلام و بین النهرین )

- سلسله ی شیماشکی(Shimashki) با داشتن ۱۲ پادشاه از سال ۲۱۰۰ تا ۱۸۵۰ پیش از میلاد .

- سلسله ی سوکل ماه(SukkalMah) با داشتن ۲۸ پادشاه از سال ۱۸۵۰ تا ۱۵۵۰ پیش از میلاد .

- تاریک دوم ( حمله ی قوم کاسی بابل به عیلام )

▪ عیلام میانه

- قدمت این دوره به ۱۵۰۰ تا ۸۰۰ سال قبل از میلاد می رسد .

- کشف و استخراج فلز آهن ، اوج شکوفایی امپراطوری عیلام ، ورود آریایی ها به ایران ، تأسیس حکومت های کوچک و مستقل از رویدادهای مهم این دوره محسوب می شوند .

- معبد چغازنبیل و آرامگاه هفت تپه ی شوش ، مفرغ های لرستان ، گورستان های مارلیک و املش در گیلان ، تپه حسنلو در آذربایجان و تپه زیویه در کردستان از مراکز مهم باستانی این دوره محسوب می شوند .

- سلسله های پادشاهی:

- سلسله ی کیدینوئید(Kidinuid) با داشتن ۵ پادشاه از سال ۱۵۰۰ تا ۱۳۵۰ پیش از میلاد بوده که« تپتی آهار» از پادشاهان مشهور این دوره است .

- سلسله ی ایگی هالکید(Igi Halkid) با داشتن ۱۰ پادشاه از سال ۱۳۵۰ تا ۱۲۱۰ پیش از میلاد بوده است که از پادشاهان مشهور این دوره « اونتاش ناپیریشا » و « کیدین هوتران » هستند .

- سلسله ی شوتروکید(Shutrukid) با داشتن ۵ پادشاه از سال ۱۲۱۰ تا ۱۱۱۰ پیش از میلاد . از پادشاهان مشهور این سلسله می توان« شوتروک ناخونته » ، « کوتیر ناخونته » و « شیلهاک اینشوشیناک » را نام برد .

- دوره تاریک سوم از سال ۱۱۱۰ تا ۷۶۰ پیش از میلاد ( حمله ی بابلی ها به عیلام )

▪ عیلام نو

- قدمت این دوره به ۸۰۰ تا ۶۱۲ سال قبل از میلاد می رسد .

- سقوط امپراطوری عیلام به دست آشوریان از رویدادهای مهم این دوره به حساب می آید .

- معبد شوش از مراکز مهم باستانی دوره ی عیلام نو است .

- سلسله ی پادشاهی عیلامی نو با داشتن ۱۵ پادشاه از سال ۷۶۰ تا ۶۴۶ پیش از میلاد که مشهورترین آنها « خومبان هالتاش » بوده است .

با توجه به مطالعات ، صحبت در مورد عیلام و عیلامیان بسیار طولانی است ، و می توان نتیجه گرفت که عیلام با مجموعه ای از گروههایی با تنوع قومی و زبانی در شرق ، در نیمه ی دوم هزاره ی سوم قبل از میلاد به صورت نیرویی منسجم با ادّعای نفوذ در صحنه سیاسی آسیای غربی پا به میدان نهاد .

و . . .

زهرا خاقانی

سیده فریبا کاظمی

دانشجویان جهانگردی

منابع :

۱ . کمرون، جورج گلمن ؛«ایران در سپیده دم تاریخ» ؛ ترجمه حسن انوشه؛ تهران : شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ؛ چاپ پنجم ؛ ۱۳۸۷

۲ . پاتس، دنیل تی ؛ «باستان شناسی ایلام» ؛ ترجمه زهرا باستی؛ تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) ، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی ؛ چاپ اول؛ ۱۳۸۵

۳ . افشار سیستانی ، ایرج ؛ «ایلام و تمدن دیرینه آن» ؛ چاپ اول ؛۱۳۷۲

۴ . محمد پناه ، بهنام ؛ «کهن دیار» ؛ جلد اول ؛ تهران : سبزان ؛ چاپ اول ؛ ۱۳۸۵

۵ . صراف ، محمد رحیم ؛ «مذهب قوم ایلام» ؛ تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) ؛ چاپ اول ؛ ۱۳۸۴