انجمن استرآباد

در دوران مشروطیت غیر از سازمان فراموش خانه ای كه میرزا یعقوب و میرزا ملكم خان در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه تاسیس كرده بودند و بعداً به دستور حكومت منحل شد اگر چه به طور كامل از بین نرفت دو جمعیت منظم دیگر هم به وجود آمده بود, یكی انجمن سری فراماسونری و دیگری مجمع آدمیت

در دوران مشروطیت غیر از سازمان فراموش خانه ای كه میرزا یعقوب و میرزا ملكم خان در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه تاسیس كرده بودند و بعداً به دستور حكومت منحل شد (اگر چه به طور كامل از بین نرفت) دو جمعیت منظم دیگر هم به وجود آمده بود، یكی انجمن سری فراماسونری و دیگری مجمع آدمیت. مجمع آدمیت هم شبیه تشكیلات فراماسون ها بود. مجمع سری فراماسون ها، ابتدا به خاطر مخالفت با گرفتن قرض خارجی و نیز مبارزه با درباریان طماع عصر ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه تشكیل شده بود كه توسط گروهی از تحصیلكرده های آشنا به غرب و مدافع دموكراسی اداره می شد. به طور كلی جمعیت ها و انجمن های مخفی و علنی در عصر نهضت مشروطه پایه گذار نخستین مراحل سیر آزادی اجتماعی بودند. در ۲۰سال آخر دوره حكومت ناصر الدین شاه تا خلع محمدعلی شاه تعداد زیادی از تشكل ها و جمعیت های مخفی به وجود آمدند كه تلاش های زیادی هم برای استقرار مشروطه انجام دادند. انجمن های تهران، تبریز و سایر شهرستان ها بین سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۴ ق به خصوص پس از ترور و سوء قصد ذیقعده ۱۳۲۵ (فوریه ۱۹۰۸) به محمدعلی شاه به اوج قدرت و اعتبار خود رسیده بودند.

به عنوان مثال می توان از یك انجمن مخفی نام برد كه در سال ۱۳۲۲ ق با پیشنهاد سیدمحمد طباطبائی تشكیل شده بود كه ناظم الاسلام كرمانی هم از اعضای آن به شمار می رفت. هدف این انجمن «بیدار كردن مردم» بود. تا پیش از پیروزی انقلاب مشروطه، به خاطر برخورد خشن عوامل حكومت استبداد با هر نوع تشكل و مجمعی، انجمن ها، سری و مخفیانه به فعالیت می پرداختند. اما با تصویب قانون، اساس این انجمن ها و به ویژه فعالیت آنها قانونمند و شناسنامه دار شد. در استرآباد نیز بزرگان مشروطه طلب و آزادی خواه در «دوره» های ویژه ای با حضور تجار، كسبه و روحانیون كه در منازل و گاه تكایا جمع می شدند به فعالیت های سیاسی می پرداختند. مرحومان آقا رمضان علی قاضی (وكیل التجار) برادرش شیخ اسماعیل قاضی، حاج جعفر خراسانی، حاج عباس حسینی (از تجار)، آق حسن میركریمی، آقارضا زیارتی، حاج محمدحسین مقصودلوی استرآبادی (اولین رئیس نخستین انجمن ولایتی استرآباد و بعد وكیل مجلس)، حاج محمد رحیم باقری (باقراف) و چند تن دیگر از جمله كسانی بودند كه در چنین دوره هایی شركت فعال داشتند.

فعالیت قانونی و آشكار انجمن ولایتی یا ایالتی استرآباد در اواخر سال ۱۳۲۵ ق و اوایل سال ۱۳۲۶ ق و بعد از تصویب نظام نامه انجمن های ایالتی و ولایتی آغاز به فعالیت كرد. در انتخابات داخلی براساس رای گیری حاج محمدحسین مقصودلو به ریاست انجمن انتخاب گردید و شیخ محمدباقر فاضل نیز به نیابت او برگزیده شد. اولین مكان انجمن مشروطه طلبان استرآباد در محله «میخچه گران» قرار داشت. اتفاقاً این موضوع در ادبیات و اشعاری كه مخالفان مشروطه بعدها علیه رئیس انجمن در كوچه و خیابان می خواندند، بازتاب یافت. انجمن دیگری هم در محله «دربنو» (دروازه نو) استرآباد وجود داشت كه در سال ۱۳۲۷ ق فعالیت بسیار مثبت و پرتلاطمی داشت. این انجمن احتمالاً یا شعبه ای فرعی از انجمن اصلی میخچه گران محسوب می شد یا به خاطر آنكه كانون مخالفت نیروهای ضد مشروطه در محله میدان واقع بود، آن را به وجود آوردند. اما به توپ بستن و تعطیلی مجلس و آغاز استبداد صغیر، مستبدین انجمن های بسیاری از نقاط را بسته یا به تعطیلی كشاند و به دستگیری و زندانی كردن فعالان جنبش دست یازیده بودند. در استرآباد با فشار از سوی پایتخت و تحرك مستبدین و مخالفان مشروطه در شهر، به حدی فضا بر مجاهدان و رهبران شان تنگ شده بود كه عملاً انجمن ولایتی استرآباد تعطیل شد. برخی از فعالان جنبش گریختند. تعدادی دستگیر و بقیه كاملاً در ترس و وحشت منفعل شدند. اما با اعتراضات پی درپی مردم كه فعالان مشروطه خواه در سازماندهی آن دخیل بودند سرانجام حاكم مستبد استرآباد امیر مكرم (سردار افخم، مفخم) در ماه مارس ۱۹۰۹ م عزل و به تهران اعزام شده و انجمن ولایتی استرآباد مجدداً آغاز به كار كرد. برادرزاده ناصرالدین شاه نیز در خاطرات خود اشاره به انجمن استرآباد كرده است: «امروز چهارشنبه ۱۰ ربیع الاول ۱۳۲۷ ق است. وضع ایالات بعضی اغتشاش دارد. شیراز و خراسان انجمن ایالتی دایر كرده اند. استرآباد هم انجمن راه انداخته اند...»

اسدالله معطوفی

مطلب فوق تلخیص شده :مقاله نویسنده برای همایش یكصد سال پس از مشروطیت است كه توسط روزنامه خلاصه شده است.