هوای تهران را داشته باشید

آلودگی هوا تنها پدیده قرن ما نیست بلكه در سال ۱۲۷۲ میلادی, ادوارد یكم پادشاه انگلستان با وضع قوانینی به مبارزه با آلودگی هوا پرداخت

آلودگی هوا كه این روز‌ها به یكی از اصلی‌ترین معضلات زندگی در شهرهای بزرگ تبدیل شده، مشكلی سخت بغرنج است كه حل آن عزمی ملی و را طلب می‌كند اما واقعیت آن است كه تا میزان آسیب‌های این پدیده را نشناسیم، نمی‌‌توانیم مدیریت و برنامه‌ریزی صحیحی برای كاهش یا رفع آن انجام دهیم.

درست است كه امروزه هر فرد شهرنشین می‌داند كه آلودگی هوا زیان‌آور است اما مسأله مهم‌تر آن است كه <چقدر زیان‌آور؟.> در سال‌های اخیر هرچه دولت‌مردان و تصمیم‌گیران كشور بیشتر در این موضوع دقیق شده‌اند، نسبت به حل این مشكل حساس‌تر گشته‌اند.

تا آنجا كه توقف تولید پیكان رامی‌توان یكی از نتایج این نگرش به حساب آورد اما هنوز مسائل بسیار زیادی باقی مانده است، مثلا اگر ما دریابیم كه همین آلودگی هوا چه تاثیری در محیط‌های بسته از جمله محل زندگی یا دفتر كار ما دارد! چه تاثیری در گرم شدن و سرد شدن هوا دارد! چه زمانی به حالت اضطرار می‌رسد و چه كار‌هایی در زمان اضطرار باید انجام داد! و هزاران موضوع و نكته دیگر! آیا رفتار ما در مقابل این پدیده ناخوشایند شهرهای بزرگ تغییر نخواهد كرد؟

انجمن مشترك مهندسین آلودگی هوا و كنترل آن، تعریف زیر را بیان كرده است:

آلودگی هوا یعنی وجود یك یا چند آلاینده‌ در هوا كه برای زندگی انسان، حیوانات یا گیاه خطرناك باشد.

● تاریخچه آلودگی هوا در دنیا و ایران

‌‌آلودگی هوا تنها پدیده قرن ما نیست بلكه در سال ۱۲۷۲ میلادی، ادوارد یكم پادشاه انگلستان با وضع قوانینی به مبارزه با آلودگی هوا پرداخت.

▪ در آمریكا از بدو تولید اتومبیل و رشد صنعت، در سال ۱۸۹۵ میلادی، تلاش‌های زدودن آلاینده‌ها از هوا صورت گرفت.

▪ در بلژیك در سال ۱۹۳۰ میلادی، در یك ناحیه صنعتی به نام دهكده میوس (Meuse Valley) توده‌های آلود‌ه‌كننده ۳ روز متوالی شهر را پوشانیده و موجب بیماری اكثر مردم و مرگ ۶۰ نفر شدند.

▪ در سال ۱۹۳۱ میلادی، طی ۹ روز بیش از ۵۹۲ تن از مردم منچستر و سالفورد انگلیس در اثر آلودگی هوا جان دادند.

▪ در سال ۱۹۴۸ میلادی، در شهر صنعتی دنورا (Donora)‌‌‌ هزار تن بیمار شدند و ۲۰ نفر مردند

▪ در ایران نیز اولین زنگ خطر جدی درباره آلودگی هوای تهران در سال ۱۳۷۴ به صدا درآمد. هنگامی كه نزدیك به یكصد نفر از كارشناسان محیط زیست، متنی به عنوان بیانیه <هوای تهران ۷۴> منتشر كردند كه در آن برای نخستین بار از آلودگی هوای پایتخت به عنوان یك بحران ملی كه راه مقابله با آن عزم ملی است، نام برده شد..

این بیانیه عمدتا بر آثار بهداشتی و بیماری‌زایی آلودگی هوا تاكید داشت و نویسندگان آن كوشیدند بر این نكته پا فشاری كنند كه یكی از علل اپیدمی بیماری‌هایی همچون افسردگی، اضطراب و انواع ناراحتی‌های تنفسی در تهران، آلودگی هواست و این پدیده را می‌بایست از جمله عوامل قابل توجه مرگ و میر در تهران به شمار آورد.

آماری كه سه سال بعد از صدور بیانیه هوای تهران ۷۴ توسط جایكا (كنسرسیومی از مشاوران بین‌المللی كه با محوریت كارشناسان ژاپنی طرح جامعی برای كاهش آلودگی هوای تهران تدوین كردند) اعلام شد، بی شباهت به فاجعه نبود: سالانه بین ۷تا۹ هزار نفر در تهران به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند! این یعنی، به طور متوسط سالانه ۸هزار نفر و تقریبا هر ساعت یك نفر در اثر این نوع آلودگی جان می دهد. البته مرگ ومیربر اثر آلودگی هوا فقط مختص تهران نیست و به گزارش سازمان ملل متحد هر سال ۳ میلیون نفر از مردم جهان بر اثر این پدیده‌ ‌جان خود را از دست می‌دهند.‌

با این حال سهم آسیایی ها در این میان بیش از دیگران بوده و تحقیقات نشان می دهد كه در اثر آلودگی هوا در منطقه آسیا، كودكان و مادران بسیاری دچار انواع بیماری‌های تنفسی می‌ ‌شوند و سالانه ۵۰۰ هزار نفر در اثر آلودگی هوا می میرند.

در كنار این‌ها باید اضافه كرد كه مردم ایران به طور‌ ‌كلی به علت مصرف نان‌های جوش شیرین دار و كمبود آهن دچار كم خونی هستند و تنفس در‌ ‌هوای آلوده به مونوكسید كربن به خصوص در طولانی مدت برای آن‌ها بسیار خطرناك است كه موجب مرگ و‌ ‌میر زیادی در شهر تهران می شود. بد نیست بدانید كه سالانه بیش از ۴۲۰ هزار تن مونوكسیدكربن وارد هوای كشور می شود و شهر تهران با بیش از ۲ میلیون خودرو، حدود ۵۰ درصد از كل این آلودگی را ایجاد می‌كند.‌ براساس اعلام‌ ‌كارشناسان بیش از ۷۰ درصد از آلودگی هوای تهران به خاطر وجود خودروهای فرسوده است.

● منابع آلوده‌كننده

به‌طور كلی منابع آلوده‌كننده ‌هوا در شهرها به ۲ دسته ساكن: شامل كارخانه‌ها، نیروگاه‌ها و متحرك: شامل اتومبیل‌ها و موتورسیكلت‌ها تقسیم می‌شوند. منابع متحرك ۸۵ درصد تا ۹۰ درصد آلودگی هوا ایجاد می‌كنند در حالی كه سهم منابع ساكن ۱۰ تا ۱۵درصد است.

▪ زمانی كه میزان آلاینده ها تغییر كند به تناسب آن، شاخص استاندارد آلودگی هوا (PSI) نیز تغییر می كند. مثلا وقتی كه مقدار PSI بین ۰ تا ۵۰ باشد، وضعیت هوا در شرایط پاك قرار دارد. بنابر آمار واصله از ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوای تهران، در شش ماهه اول سال گذشته ۱۲ درصد روزها در وضعیت پاك بوده است ولی این میزان در مدت مشابه سال ۸۴ به ۱۱ درصد كاهش یافته است.

در شش ماهه نخست سال ۸۳ حدود ۶۸ درصد روزها در وضعیت سالم قرار داشت كه این وضعیت در مدت مشابه سال جاری به ۷۲ درصد افزایش یافته است البته درنیمه نخست سال ۸۳ ، ۲۰ درصد روزها دارای هوای ناسالم بوده كه این میزان در سال ۸۴ به ۱۷ درصد تقلیل یافته است

▪ اما وضعیت هوای <سالم> زمانی رخ می دهد كه PSI بین ۵۰ تا ۱۰۰ قرار گیرد. مثلا بر اساس جدول مقابل، زمانی كه مقدار آلاینده ازن در عرض یك ساعت به اندازه ۱۲۰( ppbتعداد ذره در یك بیلیون) باشد و یا مقدار ذرات معلق طی ۲۴ساعت به ۱۵۰ میكروگرم بر متر مكعب برسد ، شاخص آلودگی هوا درشرایط سالم قرار دارد

▪ وضعیت ناسالم یا هشدار زمانی رخ می دهد كه PSI بین۱۰۰ تا ۲۰۰ قرار گیرد. این وضعیت هوا، از ۶۳ درصد(۱۹روز) در مهرماه سال ۸۳ به ۶۷ درصد(۲۰روز) در ۸۴ افزایش داشته است. هوای ناسالم در شش ماه اول سال ۸۳ در یك درصد روزها مشاهده شده است در حالی كه در نیمه نخست امسال این میزان به دو درصد افزایش یافته است. زمانی كه میزان PSI بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ باشد، هوا <بسیار ناسالم> یا دروضعیت <اضطرار> است. زمانی‌كه شاخص آلودگی هوا به بیش از۳۰۰ برسد، وضعیت آلودگی هوا در شرایط <خطرناك> یا <بحران> قرار می گیرد كه ما هنوز در تهران، فقط با این شرایط روبرو نشده ایم!

● چه باید كرد و چه می‌توان كرد؟

اگر علائم هشداردهنده تابلوها و نمودارها به شما نشان دادند كه وضعیت آلودگی هوا در حد مطلوب نیست باید سعی كنید تا تاثیرات آلودگی هوا بر روی بدن خود را به حداقل برسانید. به ویژه اگر به بیماری‌های قلبی و تنفسی مبتلا هستید رعایت این موارد برای شما مهمتر است.در مورد این اقدامات اتفاق نظر كلی وجود ندارد و نظر متخصصان در بعضی موارد متفاوت است اما به هر حال رعایت این موارد توصیه شده است.

▪ تا می‌توانید از منزل خارج نشوید. در صورتی كه خروج از منزل الزامی است،‌فعالیت‌های خارج از منزل را به ساعات اولیه صبح و یا بعد از غروب موكول كنید. به نظر می‌رسد كه سطح آلاینده‌ها و به ویژه ازن در این ساعات كمتر باشد؛

▪ در زمان آلودگی شدید هوا از انجام فعالیت‌های بدنی شدید و خسته كننده در خارج از منزل خودداری كنید و حتی اگر مجبور به خروج از منزل هستید سعی كنید كه در این مكان‌ها فعالیت‌های آرامی داشته باشید. ورزش و فعالیت‌های شدید باعث می‌شوند كه شما سریع‌تر نفس بكشید و آلاینده‌های بیشتری را استنشاق كنید؛

▪ در مورد استفاده از ماسك‌های صورت اختلاف‌نظرها بسیار زیاد است. برخی از متخصصان معتقدند كه این ماسك‌ها می‌توانند تا حدود ۵۰ درصد از ذرات بزرگ را پیش از ورود به سیستم تنفسی به دام بیاندازند و تصفیه كنند. برخی دیگر از پزشكان معتقدند كه منافذ این مارك‌ها به قدری بزرگ است كه فقط می‌توانند جلوی ذرات بزرگ را بگیرند،‌ذرات بزرگی كه به طور معمول هم در بینی به دام می‌افتند و به مجاری هوا و ریه‌ها نمی‌رسند.

بنابراین، این گروه از پزشكان چندان با استفاده از این ماسك‌ها موافق نیستند. البته همان‌طور كه از مطالب قبلی حتما متوجه شده‌اید بسیاری از علائم آلودگی هوا، علائم ناشی از درگیری مجاری هوایی فوقانی و بینی با همین ذرات هستند و بنابراین معقول به نظر می‌رسد كه با هر وسیله‌ای (نظیر همین ماسك‌ها) حداقل تا حدودی جلوی ورود این ذرات به بینی و مجاری هوایی فوقانی را هم گرفت.

اما به كدام هوا آلوده می‌گویند؟ برای مشخص كردن میزان آلودگی هوا،كارشناسان میزان چند گاز را به عنوان شاخص قرار داده اند. مقدار انتشار این گازها در هوایی كه تنفس می كنیم، نشان دهنده میزان آلودگی هواست.

PSI مخفف كلماتی انگلیسی به معنای استانداردهای آلودگی و شاخص كیفیت هوا است. برای تعیین این استانداردها كه به صورت بین المللی مشخص شده است، دو نوع استاندارد مد نظر است.

▪ استاندارد اولیه سطحی از آلاینده است كه باعث حفاظت حساس‌ترین افراد جامعه یعنی بیماران تنفسی،سالمندان و كودكان می شود.بر اساس این استاندارد، در یك منطقه نباید غلظت‌های ارائه شده در جدول مقابل، بیش از یك بار در سال نقض شود.

▪ استانداردهای ثانویه هم برای حفاظت از بهداشت عموم افراد جامعه وضع می شوند. مقادیر این استانداردها (كه شامل آلاینده های اصلی است) توسط سازمان های مختلف از جمله سازمان جهانی بهداشت و موسسه حفاظت محیط زیست امریكا ارائه می‌شود..

● مونوكسید كربن (CO)

برای تعیین میزان آلودگی هوا، مونوكسید كربن یكی از مهم‌ترین گازهایی است كه در تعیین ( PSIشاخص آلودگی هوا) نقش اساسی دارد. این گاز با اینكه بدون رنگ وبو وطعم است اما خفه كننده و قابل اشتعال است و انتشار بیش از حد آن در یك محیط بسته حداقل باعث كاهش عملكرد جسمی و ذهنی افراد حاضر در آن مكان می‌شود. میزان تمایل تركیب مونوكسید كربن با‌ ‌هموگلوبین خون، ۲۰۰ برابر بیش از اكسیژن است. این گاز توسط ریه جذب می‌شود و پس از وارد شدن به خون با هموگلوبین تركیب كربوكسی هموگلوبین را تشكیل می‌دهد و منجر به كاهش غلظت اكسی هموگلوبین و سرانجام ایجاد خفگی در فرد می شود.

در صورتی كه فردی بیش‌ ‌از ۱۰ دقیقه در مقابل مونوكسیدكربن با غلظت بیش از ۱۵۰ PSI قرار گیرد، میزان‌ ‌كربوكسی هموگلوبین خون او از ۲ درصد تجاوز می‌كند و دچار مسمومیت با مونوكسید كربن می‌شود. این درحالی است كه میزان متوسط مونوكسید كربن در هوای تهران طی هفته گذشته بیش از ۱۵۰ PSI بود.

● ازن(۳)O

ازن یكی دیگر از خطرناك‌ترین اجزای آلودگی هواست. ازن از جنس اكسیژن است كه به جای دو اتم، سه اتم اكسیژن دارد. با اینكه ازن از رسیدن اشعه ماورای بنفش جلوگیری كرده و باعث ادامه زندگی در زمین شده است اما نزدیكی بیش از حد این گاز به موجودات، اثرات سمی و مهلكی به دنبال دارد. ازن یك ماده اكسیدكننده نسبتاً قوی است و در ایجاد بیماری‌هایی از قبیل سرطان‌ها و بیماری‌های قلبی عروقی نقش دارد البته بدن انسان هم در اثر رسوب كلسترول در قسمتی از دیواره عروق، ازن می‌سازد كه این ازن با كلسترول وارد واكنش شیمیایی می شود و باعث رشد پلاك و ایجاد التهاب می شود و زمینه را برای انسداد عروق و ایجاد حملات قلبی فراهم می كند.

● دی اكسید گوگرد(۲)SO

ازدیگر آلاینده های هوا دی‌اكسید گوگرد است كه از طریق سوخت ناشی از ذغال و نفت به خصوص در صنایع فلزی و كاغذ و نیروگاه‌ها، در هوا انتشار می‌یابد.ذرات دی‌اكسید گوگرد به داخل لایه‌ مخاطی تنفسی نفوذ و آن را سوراخ می‌كنند. این ذرات همچنین باآسیب به شش‌ها باعث شروع برونشیت و ایجاد آسم می‌شوند. اختلالات تنفسی مانند سوزش چشم، تنگی نفس، كاهش ظرفیت‌های ریوی، خس‌خس سینه، سنگینی قفسه سینه و اختلالات قلبی و عروقی از دیگر اثرات این ماده است. آسیب پذیرترین افراد جامعه در مقابل این گاز، بیماران آسمی(یا سایر بیماری‌های تنفسی) ،كودكان و افراد مسن هستند.

● دی اكسید نیتروژن(۲)NO

یكی از گازهای فعال در واكنش های جوی است و از عوامل تولید <مه دود فتوشیمیایی> است كه می تواند موجب ایجاد سوزش در ریه ها و كاهش میزان مقاومت سیستم تنفسی در مقابل بیماری هایی مانند آنفلوآنزا شود. اثرات كوتاه مدت این گاز تاكنون ناشناخته مانده است اما مواجهه پیوسته یا گاه به گاه با غلظت هایی بالاتر از آنچه كه معمولا در هوا یافت می شود ، می تواند باعث بیماری شدید تنفسی در كودكان شود.اكسیدهای نیتروژن هسته اولیه تشكیل ازن ونیز باران های اسیدی هستند و ممكن است بر اكوسیستم های آبی و گیاهی اثرات منفی بر جا بگذارد. در برخی نواحی هم ممكن است اكسیدهای نیتروژن به عامل اصلی تجمع ذرات معلق تبدیل شوند.

محمد نیكونژاد

---