خودیابی به شیوه اینستاگرام هویت خواهی به مدد فیس بوک

جنبه های مثبت و منفی حضور در شبکه های اجتماعی چیست

قدیم‌ترها که کتاب «آیین دوست‌یابی» یکی از محبوب‌ترین و پرخواننده‌ترین کتاب‌های نوجوانان و جوانان بود، یکی از هیجان‌انگیزترین فعالیت‌های اجتماعی، پیدا کردن «پِن فرند» یا «دوست مکاتبه‌ای» بود...

در آن زمان که خیلی هم دور نیست، خبری از اینترنت و اصلا خبری از رایانه شخصی نبود و دوستان یک جوان، حتی از دایره‌ انگشتان یک دست فراتر نمی‌رفتند و داشتن یک دوست مکاتبه‌ای در کانادا یا اتریش -که با او به زبان انگلیسی بشود مکالمه کرد- چیزی در حد یک عمل قهرمانانه‌ قابل‌تحسین بود. اما امروز برای یک نوجوان یا یک جوان قرن بیست‌و‌یکمی فاصله تا دنیای وسیع دوستان، تنها چند کلیک و عضویت در یک شبکه اجتماعی است.

فیس‌بوک و اینستاگرام و دیگر شبکه‌های اجتماعی، امروز فضایی را گشوده‌اند که جوان ۱۵ یا ۲۰ سال پیش اصلا در خواب هم نمی‌دید و آن فضایی است که در آن شبکه گسترده‌ای از افراد مختلف او را می‌بینند و نظرشان را در رابطه با او می‌گویند.

● خود آیینه‌سان

جامعه‌شناسان معتقدند هر انسانی برای پیدا کردن خود، ناگزیر باید رفتارش را در محک آزمون نظر دیگران قرار دهد و درحقیقت خود را در آینه آنها ببیند.

خود و فرایند تشکیل آن در وجود یک فرد، یکی از پیچیده‌ترین واکنش‌های روان انسان به دنیای اطراف است. انسان، زمانی هویت خود را می‌یابد که بتواند به چیز دیگری غیر از خود اشاره کند.

این عمل، مرزهای هویتی او را مشخص می‌کند. هرچه دیگران پرشمارتر و دارای نظرات بیشتر و متفاوت‌تر باشند، فرایند هویت‌یابی فرد، پیچیده‌تر و هویت وی انعطاف‌پذیرتر خواهد بود.

حال با شبکه‌هایی مواجه‌ایم که در خلال آن یک فرد، با شبکه گسترده‌ای از آدم‌ها با هویت‌های مختلف طرف است که حتی از لحاظ گسترگی جغرافیایی، فرایند هویت‌یابی‌شان در شبکه روابط اجتماعی دیگری شکل گرفته و این پدیده به‌‌نوبه خود برای فردی که در این شبکه‌ها عضو می‌شود، یک موقعیت خاص است که می‌تواند برای وی خوشایند و گاهی مخاطره‌آمیز باشد.

● چنان زیبایم من، که لایک تفسیر ناگزیری است که از من می‌کنی

در شبکه‌های اجتماعی، احراز هویت یک فرد برای دیگران از طریق عکس و نظرات است؛ گاه مانند فیس‌بوک علایق و نظرت جزیی از ماجراست که از این لحاظ از اینستاگرام جالب توجه‌تر است، چرا که شاخصه‌های هویتی بیشتری را در معرض قضاوت دیگران می‌گذارد بنابراین کسانی که اصطلاحا فیس‌بوک‌بازند بعد از گذر از مرحله ارائه خود و نظرات خود در فیس‌بوک، به سمت اینستاگرام تمایل پیدا می‌کنند.

اما آنچه در این میان مشترک است، دغدغه‌ دیده شدن و مقبول واقع شدن با لایک کردن و نظر دادن است که درواقع همان فرایند پیدا کردن خود در آینه دیگران است. در این میان، خود انسان در این کشاکش با مخاطراتی نیز مواجه می‌شود و آن دغدغه‌ چندپارگی هویت و سردرگمی در فرایند خودیابی است.

برای مقبول شدن، یا فرد باید زیبا یا نظرات، ایده‌ها و علایقش جالب‌توجه باشد. فردی که واجد یکی از این فاکتورها نباشد، چون لاجرم عضو شبکه خوبان است، باید در جستجوی خوبی، خود را دگرگون کند. گاهی افراد عطای شبکه را به لقایش می‌بخشند و گاهی برای خود هویت جعلی می‌تراشند، حتی عکس دیگران را می‌دزدند یا عکس دختران و پسران خوشرو را در اینترنت جستجو می‌کنند و جای عکس خود می‌گذارند. در این بین، نیاز روانی به تایید در قالب تعداد لایک‌ها و فالوئرها برآورد می‌شود و جای بسیاری از حرمان‌ها و ضعف‌ها در زندگی واقعی را پر می‌کند.

● ماسک سایبر در محیط واقعی

ما انسان‌ها برای ادامه حیات خود، ناگزیر از ارتباط با دیگرانیم. دنیای مجازی شبکه‌های اجتماعی، گرچه ادامه بسیاری از کنش‌های ارتباطی ما در فضای واقعی اند (مانند دید و بازدید فامیلی است) اما از طرفی محدودکننده آن نیز است.

افرادی که به ثبت لحظه‌به‌لحظه‌ حیات روزمره‌ خود در شبکه‌ اینستاگرام می‌پردازند، به احتمال زیاد تمایل به دید و بازدید و تعریف خاطره و بذله‌گویی در فضای خانواده را از دست می‌دهند، چراکه جذابیت کنش‌های ارتباطی را در فضایی جذاب‌تر همراه با پوشش‌هایی که (مانند ماسک) زشتی‌های زندگی‌شان را از نظرها پنهان می‌کند، می‌جویند.

بسیاری از کسانی که در فضای سایبری خوش‌برخورد، جذاب و سرزنده هستند، در برخورد با طرف ارتباطی خود در فضای واقعی دچار نقص ارتباطی‌اند چرا که در فضای واقعی آگاهی از پاره‌ای از نقص‌های وجودی، اعتماد‌به‌نفس شخص را بسیار پایین می‌آورد، ولی در ارتباط بدون فاکتور چهره‌به‌چهره، فرد دارای اعتماد‌به‌نفس بیشتری می‌شود و از او اعمال و ایده‌آل‌هایی سر می‌زند که از شخصیت واقعی‌اش در فضای واقعی دور است.

این دوگانگی در هویت فردی یک کاربر شبکه اجتماعی از آفاتی است که با موج مد و روزآمدی نصیب بسیاری می‌شود و جنبه‌های مثبت عضویت در شبکه‌های ارتباط اجتماعی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. فردی که در فضای واقعی، خود را خجالتی، ناتوان و غیرجذاب می‌انگارد، در فضای سایبری، خود را کارآمد می‌یابد. ضمن آنکه می‌تواند با حضورش در این شبکه‌ها پز گوشی اندرویدی و تبلتش را هم به دوستان و خویشاوندان داده باشد بنابراین هیچ بعید نیست چنین افرادی حضور مستمر در فضای مجازی را بر حضور در عرصه واقعی زندگی ترجیح دهند و با فروکش موج مد دچار افسردگی شوند.

هادی معیری‌نژاد

کارشناس ارشد جامعه‌شناسی