چند جرعه قهوه تلخ در حلق تاریخ

نگاهی به تازه ترین کارگردانی مهران مدیری

اگر بنا باشد از حواشی و شایعات پیرامون شیوه پخش سریال قهوه تلخ به کارگردانی مهران مدیری صرف نظرکنیم و بی اعتنا به تعریف ها و تمجید ها یا توهین ها و تقابیح یا حدس وگمان های مطروحه در برخی رسانه ها در خصوص چند و چون اختلاف مدیری با صدا و سیما و... با یک نگاه موشکافانه به ارزیابی فنی و بررسی فحوای اصیل جای گرفته در دل اشارات و کنایه های چند لایه و استعاره کل در همین قسمت های پخش شده بپردازیم، در بدو امر اعمال یک قیاس نسبت به سابقه آثار تصویری مهران مدیری در مقام کارگردان در کنار ساخته اخیرش ناظر بر ارایه قضاوتی منصفانه، ضرورت می یابد. قطع به یقین جمع کثیری از پیگیران آثارتلویزیونی ساخته مهران مدیری با این حقیرهم عقیده هستند که سریال شب های برره خلاقانه ترین و در عین حال موفق ترین اثرتلویزیونی این کارگردان به حساب می آید.

در کنار آن از نقطه نظر پختگی در کارگردانی و نظر به اقبال مخاطبان، سریال نوروزی مرد هزار چهره نیز به عنوان یک نقطه عطف و اثری برجسته در کارنامه مدیری جلوه نمایی می کند. از سوی دیگر آثار دهه هفتاد این کارگردان با سبک وسیاق متفاوتی که نسبت به فکاهیات رادیویی اما اشغالگر تلویزیون! آن روزگار داشتندبخت آن رایافتند پس ازربع قرنی که از درخشش سریال دایی جان ناپلئون می گذشت تلویزیون را از شر خمودگی و کسالت برنامه های"شش وهشت ملات آبادی"! خلاص کرده و همزمان با تحول جدی که در گونه طنز تلویزیونی به وجود آوردند،استقبال بی نظیر بینندگان توانست سطح سلیقه نازل مدیران وقت سیما را ارتقا دهد وآنان رامجاب کند به مهران مدیری و رفقایش میدان بیشتری بدهند. (نوروز ۷۱،پرواز ۵۷ ،نوروز ۷۲، و ساعت خوش که خاطرتان هست؟) به نظر می رسد اگر دو سریال شب های برره و مرد هزار چهره بهترین آثار مدیری تلقی شوند درجهت مخالف به ترتیب دو سریال جایزه بزرگ و باغ مظفرسهل انگارانه ترین کارگردانی های وی محسوب می شوند. از این حیث دور از واقعیت نیست که مهران مدیری پیش از شروع تولید قهوه تلخ، سودای کارگردانی نسخه جدیدی از همان شب های برره را در سر پرورانده باشد منتها اینبار با شمایلی شسته رفته و پرداختی به مراتب منسجم ترازآن. مضاف بر این دیگر نظارت های چند لایه و ممیزی های سفت و سخت در کارنیست وبا فراغ بال و محدودیت زمانی کمترو در نتیجه تمرکز بیشتری توانسته کارش را به سرانجام برساند. این درست که قهوه تلخ از حیث ژانر(گونه) یک کمدی تاریخی به نظر می رسد کما اینکه مدیری در همان پیش نمایش سریال اشاره ای هم به آن می کند اما پر واضح است زمینه روایی کمدی از نظر زمانی مبتنی برسندیتی تاریخی خلق نشده و نباید هم می شد. پرتاب شدن قهرمان داستان به حفره ای مجهول در دوره ای از تاریخ که حد فاصل به محاق رفتن سلطنت زندیه لغایت تاجگذاری آقامحمدخان قاجار در تهران مفروض شده است، تدبیری روایی است مبتکرانه بر اساس همان الگوی خلاقانه سرزمین فرازمانی و فرامکانی" برره".

برره ای که توانست شالوده ای استعاری باشد تا مبتنی برآن هرمضمونی که در قالب یک قصه دو اپیزودی مجزا مطرح می شد، قابلیت های جذابی همچون امکان شرح و بسط به بی شمار وضعیت مختلف و تعمیم پذیری مضمون قصه ها به همه زمان ها و مکان ها می شد; یعنی ابتکار خلق زمینه ای در ناکجا آباد که به رغم آن که هیچ ما به ازا و مصداق کاملی در واقعیت نداشته که الگوی کاملش را از آن اخذ کرده باشد اما در عین حال برای تک تک مضامین وموقعیت های طنزآمیزونیشداری که دردل رویدادهای نمایش روایت می شود، بی شمار مابه ازا وبی نهایت مصداق می شود یافت. بنابراین به همان مقدارکه موجه است مجموعه شب های برره را نظر به نزدیکی مکانی مفروضش با شهرستان واقعا موجود"فسا"ازنظرژانر(گونه) نمایشی یک کمدی جغرافیایی به حساب بیاوریم،کمدی تاریخی دانستن سریال قهوه تلخ، با عقل جوردرمی آید.

اگرکیانوش روزنامه نگاربا تبعید شدنش درمکان جغرافی مسافرتی هبوط آمیزمی کند وناگهان خودرا دردل یک حفره جغرافیایی فراموش شده پیدا می کند که به رغم همزبانی و ملیت مشترک با ساکنانش کمترین درک و فهم درستی ازخلق و خوی و قراردادهای عرفی وامورمختلف ساکنان آنجا ندارد; درعوض نیما زند کریمی تاریخ دان به طوردقیق باهمان ساختارو تنها با جابجایی متغیرهای همان فرمول روایی به علت دیدگاه های ایدهآلش نسبت به تاریخ که وی رامنزوی کرده به جای مکان جغرافی، به علت عشق به تاریخ اینبار تبعیدش دربعد زمان مقدرمی گردد اما بازهم مسافرتش هبوط آمیز است وهبوطش نیزبه میزان ونوع دانسته هایش گره خورده وبه این ترتیب نیماهمزاد کیانوش درتاریخ هبوط می کند تا به یک باره خود رادردل یک حفره فراموش شده تاریخی بیابد ودروضعیتی هم عرض ومشابه با وضعیت همزادش دربرره قرار بگیرد.

در این وادی مشهود است چگونه کارگردان و نویسندگانش با هوشمندی،کوچکترین جزییات رابرای بیان دیدگاه های عمیقش از قلم نینداخته اند و ناظر بر همین وجوه بود که پیشتر به کم نقص بودن و انسجام در این سریال به تاکید اشاره شد; وجوهی که نشان ازرسیدن مدیری به اوج پختگی هنری اش وعمق فهم مشترکی که میان وی ، امیر ژوله و خشایار الوند(نویسندگان سریال)برقرار شده، دارد. با این همه یک وجه تمایز ظریف مضمونی قهوه تلخ با شب های برره نبایدپنهان بماندو اگر بنا بر ارزشگذاری باشد به پشتوانه همین وجه تمایز، شایسته است اعتباری متمایز برای این سریال قایل شد. با مروری دوباره بر سریال های ساخته شده در دوره های مختلف پیش از این، حتی یک نمونه هم نخواهید یافت که به این صراحت و روشنی کلیت نیروی مضامین انتقادی و کنایه هایش را تا این پایه به مسایل مردم نسبت دهد از این رهگذر قهوه تلخ توانسته با روکش طنز استنباط هایش را به نسبت در لفافه ولایه های چند گانه معنا به نسبت سطوح مختلف ادراک وشناخت مخاطبان در قالب لغز، تکیه کلام، کنایه، مجازمرسل، ریشخند و... با عموم مخاطبان به اشتراک بگذارد.

نویسنده: سهند آدم عارف