رمانتیسم

آثار ادبی و هنری نیمه اول قرن نوزدهم فرانسه, جریان فرهنگی را نشان می دهد كه مكتب «رمانتیسم» نامیده می شود

● رمانتیسم

آثار ادبی و هنری نیمه اول قرن نوزدهم فرانسه، جریان فرهنگی را نشان می دهد كه مكتب «رمانتیسم» نامیده می شود.

«شاتوبریان» و «مادام دواتسال» با ترجمه آثار نویسندگان و شعرای انگلیسی و آلمانی، مكتب رمانتیسم را به فرانسه وارد و معرفی كردند. در واقع رمانتیسم فرانسه تحت تأثیر رمانتیسم انگلستان و آلمان به وجود آمد، ولی با وجود این، در فرانسه به صورت مكتبی وسیع و منسجم درآمد، چنانكه به تدریج ادبیات اروپا تحت تأثیر ادبیات رمانتیك فرانسه قرار گرفت.

در فرانسه، این مكتب بین سالهای ۱۸۰۰ تا ۱۸۵۰ جریان داشت. حدود سال ،۱۸۲۴ نودیه (Nodieh) نویسندگان جوان رمانتیك را در گروهی به نام سناكل (Cژnacle) به دور هم جمع كرد. از سال ،۱۸۲۷ هوگو سرپرستی این گروه را به عهده گرفت و به این ترتیب به عنوان سردسته و رهبر رمانتیكها برگزیده شد. او با انتشار درام معروف خود به نام «نبرد ارنانی» (Hernani) در سال ،۱۸۳۰ این مكتب را به اوج خود رساند كه در این نمایشنامه، هوگو علیه عقاید كلاسیكها برخاسته است.

بعد از سال ،۱۸۳۰ رمانتیكها به دو دسته محافظه كار و آزادیخواه تقسیم شدند كه هوگو و وینیی در گروه محافظه كار و استاندال در دسته آزادیخواه جای گرفتند. به تدریج اختلاف و غرض ورزیهای نویسندگان با یكدیگر و روی آوردن آنان به سیاست و عقاید سوسیالیستی باعث شد كه در نیمه دوم قرن نوزده، كم كم چراغ این مكتب بی فروغ شود.

● رمانتیك و رمانتیسم چیست؟

صنعت «رمانتیك» در ابتدا در معناهای خیالی، افسانه ای، شاعرانه، قهرمان وار و جالب توجه به كار می رفت. اما در آغاز قرن نوزدهم، این كلمه معنای مدرن و امروزی خود را به دست آورد و برای توصیف مناظر زیبا و دلربای طبیعت به كار برده شد كه تأمل و تخیل بیننده را بر می انگیخت.

كلمه «رمانتیسم» طی نیمه اول قرن نوزدهم به عنوان برچسبی بر جریان ادبی به كار می رفت كه سعی داشت ادبیات جدیدی را احیا كند كه مغایر با قوانین كلاسیك بود. قوانینی كه به تقلید و پیروی از قدما هنوز هم در آن زمان لازم الاجرا و متداول بودند. به همین دلیل به این مكتب «مكتب ضد كلاسیك» نیز گفته می شود. از جمله تضادهای بین كلاسیسم و رمانتیسم این است كه كلاسیكها ایده آلیست (آرمانگرا) بودند، یعنی تنها جنبه های زیبا را در هنر بیان می كردند، ولی رمانتیكها، رئالیستها (واقعگرا) هستند، یعنی به عقیده آنان، حقایق چه خوب و چه بد، باید بیان شوند. دیگر اینكه كلاسیكها عقل گرا ولی رمانتیكها احساسی و خیال پرداز هستند.

رمانتیسم یك مبارزه است. این مبارزه به تضاد بین نسلها مربوط می شود. رمانتیكها جوان و جسور هستند كه با افراط گری و نوآوری در طرز لباس پوشیدن و رفتار خود باعث تعجب نسل پیش از خود یعنی محافظه كارانی می شوند كه می خواهند هنر و ادبیات محافظه كارانه كلاسیكها را حفظ كنند.

رمانتیسم «درد قرن» است. این عبارت، حالت شك و تردید و نارضایتی دو نسل اول قرن نوزدهم را نشان می دهد كه به دلیل شور و هیجان رسیدن به عشق، در كنار شكست و ناكامی در راه رسیدن به هدف به وجود می آید كه در نهایت غم و اندوه و احساس دلتنگی و اضطراب را در رمانتیكها به وجود می آورد. به همین دلیل به این مكتب «مكتب سرخوردگی ها» نیز گفته می شود.

رمانتیكها تصویر قهرمان آثار خود را بسیار خوب، زیبا، جذاب، معتقد و عاشق نشان می دهند. قهرمان رمانتیك، عاشقی آزاد است كه احساس می كند مالك سرنوشت خود نیست و این دنیای فانی مكان مناسبی برای بیان احساسات و تحقق رؤیاهای او نیست، به همین دلیل معتقد به دنیای لایتناهی است و در آرزوی رسیدن به این دنیای برتر انتظار می كشد.

● بیانیه های این مكتب:

یكی از بیانیه های این مكتب، كتاب «راسین و شكسپیر» (Racine et Shakespear) اثر استاندال است. در این كتاب، استاندال تئاتر خشك و مقید كلاسیك راسین را با تئاتر آزاد، احساسی و رمانتیك شكسپیر مقایسه می كند و آنها را مورد نقد و بررسی قرار می دهد.

ویكتور هوگو در سال ۱۸۲۷ با مقدمه ای كه بر درام «كرامول» (Cromwell) خود نوشت، یكی دیگر از بیانیه های این مكتب را ارایه داد و به این ترتیب «درام» رمانتیك را آنطور كه باید باشد، تعریف كرد. او در این بیانیه تئاتر شكسپیر را به عنوان تئاتری كاملاً رمانتیك تأیید و تصدیق می كند.

● عقاید رمانتیكها:

۱) آزادی: رمانتیسم «مكتب آزادی خواهی در هنر» است. از شعارهای پیروان این مكتب «آزادی اندیشه» و «آزادی بیان» است. در قرن هجدهم، تئاتر و شعر تابع قوانین سختی بود كه از كلاسیكها به جا مانده بود، اما به عقیده رمانتیكها، باید قوانین دست و پاگیر و خشك كلاسیك را از بین برد. ادبیات نباید برای بیان احساسات و عشق و علاقه نویسنده حد و مرزی قایل شود، تا اینكه او بتواند بی قید و بند و با آزادی تمام سخن بگوید.

۲) هیجان و احساسات: در این مكتب ابراز احساسات و هیجان یك اصل است. به عقیده آنان، عقل و منطق در هنر جایی ندارد و این احساس است كه بر روح بشر تسلط دارد. بنابراین، باید احساسات و هوسهای روح را در محدوده رعایت مسائل اخلاقی بیان كرد. رمانتیكها می گویند: «باید هیجانهای شاعر یا نویسنده بیان شود تا بتواند هیجان خواننده را برانگیزد.»

۳) گفتن از «خود»: یكی از مشخصات بارز آثار ادبی رمانتیكها، در قالب شعر یا رمان، استفاده مكرر از كلمات «من» و «خود» است كه به این وسیله رمانتیكها می خواهند خواننده را با عشق و علاقه، درد و دلتنگی، اضطراب و بطور كلی احساسات درونی خود آشنا كنند. آنان اوضاع و احوال و حالتهای روحی خود را مانند درد دلی برای خواننده خود بیان می كنند و باعث برانگیختن احساسات او می شوند. قهرمان آثار رمانتیكها «خود» اوست. به این ترتیب آثار این مكتب را تقریباً می توان سرگذشت نویسندگان آن به حساب آورد.

۴) گریز و سفر: سفر واقعی یا خیالی، سفر تاریخی یا جغرافیایی، از نظر رمانتیكها به هرحال باید از زمان «حال» گریخت. باید از ناكامی، دلتنگی، اندوه و سرخوردگی ها فرار كرد. فرار به رؤیا، فرار به گذشته، فرار به سرزمینهای دیگر، فرار به تخیلات.

۵) احیای زبان: رمانتیكها با استفاده از كلمات بدیع و جالب، استعاره و تشبیه و دیگر صنایع ادبی به دنبال نوع آوری و رسیدن به زبانی جدید برای بیان افكار خود هستند.

۶) كشف ناشناخته ها: رمانتیكها به دنبال چیزهای ناشناخته و موضوعات جدید هستند. آنان با تصویرسازی در ذهن، كاوش در جهان رؤیا و كشف عصر فراموش شده، هنر خود را خلق می كنند.

۷) مذهب: دوران كلاسیسیم و قرن ،۱۸ قرون عقل و منطق بود، ولی در قرن ۱۹ رمانتیكها به دین و مذهب روی می آورند. رمانتیكها برای جنبه های معنوی و روح انسان اهمیت زیادی قایل هستند.

● قالبهای رمانتیسم

۱) شعر غنایی: شعر قالبی مناسب برای بیان احساسات و ابراز هیجان و همچنین بیان اندوه و دلتنگی شاعر رمانتیك است. او با ملایم كردن قواعد فن شعر، ارجحیت دادن به موزیك و آهنگ درونی و به كار بردن عبارات تعجبی و دعایی، شعر غنایی رمانتیك را خلق می كند. «تفكرات شاعرانه» اثر لامارتین، كتابی برای نسلهایی بود كه منتظر نو و احیا شدن شعر بودند.

۲) تئاتر: رمانتیكها تقسیم بندی كلاسیك درام را به دو دسته كمدی و تراژدی قبول نداشتند. به عقیده آنان، تمام جنبه های زندگی بشر، خوب یا بد، زیبا یا زشت، مسخره یا جدی و هر آنچه كه در زندگی انسان وجود دارد، بدون سانسور باید آن را بر صحنه تئاتر آورد. برخلاف كلاسیكها كه تنها جنبه های زیبای زندگی را در هنر نمایش می دادند.

۳) رمان: رمان در این مكتب، انعكاس روح نویسنده رمانتیك در قالب داستان است. رمان رمانتیك مقدمه ای بر رمان رئالیستها است.

● موضوع و مضمون آثار رمانتیك

رمانتیسم بیشتر به موضوع (Sujet) می پردازد تا به مضمون (thژme).

یكی از موضوعهای اصلی آثار رمانتیك طبیعت است. رمانتیكها برای تسلی اضطراب درونی خود به طبیعت پناه می برند. آنان ساحل دریا، توفان، آبشار، بیشه، اعماق دریا و جنگلها را محرم راز دل خود می دانند. آنان در دنیای رؤیا و تخیل به دنبال موضوعهای بكر و تازه می گردند.

از دیگر موضوعات رمانتیسم می توان زوال، اندوه و هیجان را نام برد.

«پاییز» با رنگهای متنوع واندوه برگهای مرده خود، دلتنگی «غروب» و غم انگیزی آن، تاریكی «شب» و سكوتش، از نمادهای بیان كننده حالات روحی رمانتیكها هستند. اینها دردهای پنهانی است كه در متنهای رمانتیك نفوذ كرده اند.

لیدا فخری