از نوبل تا جلال

یکی از مهم ترین چالش های جوایز ادبی در ایران برداشت های تفسیری از اساسنامه آنهاست

امروزه در جهان جوایز ادبی فراوانی وجود دارد که موسسان آن هر کدام انگیزه‌های متفاوتی برای برگزاری دارند. گاهی یک جایزه ادبی به نام نویسنده‌ معروف کشوری نامگذاری می‌شود و گاهی اسامی دیگری برای آن انتخاب می‌شود، اما نکته واضح این است که هر کدام از این جوایز اهداف مشخصی دارد که در اساسنامه‌ آنها ذکر شده است که شاید بتوان گفت نقطه مشترک همه آنها ارتقای سطح ادبیات و از سوی دیگر معرفی اثر برتر و کمک به مولفان برای خلق آثار بهتر باشد.

● جایزه نوبل

مهم‌ترین جایزه ادبی جهان نوبل است، هرچند این جایزه در بخش‌های مختلف اهدا می‌شود، اما ما با بخش نوبل ادبیات کار داریم، جایزه نوبل جایزه‌ای قدمت دار است و عمرش از یک قرن گذشته است. موسس آن آلفرد نوبل را هم که همه می‌شناسیم.

هر جایزه‌ای شیوه داوری مخصوص به خود دارد که در اساسنامه جایزه درباره آن توضیح داده می‌شود جایزه نوبل یکی از جوایزی است که در مقایسه با سایر جوایز، روند پیشنهاد نامزد و انتخاب برنده نهایی جایزه‌اش طولانی است. فرم‌هایی که به منزله دعوتنامه‌های شخصی و اختصاصی است به ۳۰۰۰ شخص منتخب، ارسال می‌شود تا از آنها برای اعلام نامزدی دعوت به عمل آید.

این ۳۰۰۰ نفر در روند انتخاب برنده نوبل ادبیات، برای اعلام نامزدهایشان هر ساله تا سی و یکم ژانویه فرصت دارند. همچنین افرادی که زنده هستند فقط می‌توانند نامزد دریافت این جایزه شوند. بر خلاف بسیاری جوایز دیگر، نامزدهای دریافت جایزه نوبل به طور علنی معرفی نمی‌شوند و هرگز به آنها اعلام نمی‌شود که برای دریافت جایزه، مورد نظر هستند. جالب است بدانید نتایج رای‌گیری ابتدایی به‌مدت ۵۰ سال مهر و موم می‌شود و کسی متوجه نخواهد شد که آیا نامزد بوده است یا خیر؟ این جایزه درحوزه ادبیات هر سال به یک اثر یا مجموعه آثار یک نویسنده فارغ از ملیت وی اعطا می‌شود. مبلغ کنونی این جایزه ده میلیون کرون سوئد است و برنده علاوه بر این مبلغ، مدالی طلا و یک لوح نوبل دریافت می‌کند.

اعضای آکادمی نوبل اکنون ۱۸ نفر هستند و شیوه کار آنها ثابت است، هر سال پس از اتمام مهلت اعلام نامزدی، یک کمیته آرا را جمع‌آوری و بررسی می‌کند تا به فهرست اولیه‌ای که از ۲۰۰ نامزد تشکیل شده، برسد. این فهرست برای کارشناسان منتخب در حوزه کار هر یک از نامزدها فرستاده می‌شود تا این‌که فهرست مذکور به ۱۵ نامزد نهایی می‌رسد. پس از آن گزارشی را به پیوست نظرات مربوط تهیه می‌کنند و آن را به آکادمی یا بر حسب زمینه جایزه به دیگر نهاد مربوط می‌فرستند. اعضای موسسه تشکیل جلسه می‌دهند و برای انتخاب برنده جایزه رای‌گیری می‌کنند. روند انتخاب برنده نهایی در زمینه‌های گوناگون اندکی با هم متفاوت است. برای نمونه در ادبیات بندرت به بیش از یک نفر جایزه اهدا می‌شود، اما سایر جایزه‌ها معمولا برای چند نام در نظر گرفته می‌شود.

● جایزه گنکور

جایزه گنکور یکی دیگر از جوایز معروف ادبی است که در فرانسه برگزار می‌شود. این جایزه از سال ۱۹۰۳ راه‌اندازی شده است که هر سال به نویسندگانی که به زبان فرانسه رمان منتشر کرده‌اند، اهدا می‌شود. این جایزه در سه مرحله، نامزدهای خود را اعلام می‌کند و رمانی که نامزد شده باید در همان سال منتشر شده باشد. این جایزه برخلاف جایزه‌هایی نظیر پولیتزر و بوکر داوران ثابتی دارد. هیات داوران این جایزه ده عضو را شامل می‌شود که مانند آکادمی نوبل اعضای این جایزه را آکادمی گنکور می‌نامند. این اعضا مادام‌العمر فعالیت می‌کنند و بیشتر اعضای هیات داوران نویسندگان مشهور فرانسوی هستند.

● جایزه بوکر

جایزه ادبی ‌بوکر یکی دیگر از جوایز مهم ادبی دنیاست که هر سال به بهترین رمان جدید انگلیسی‌زبان سراسر دنیا داده می‌شود. اما جایزه اصلی بوکر تنها به نویسندگان انگلستان و مستعمرات گذشته این کشور، نظیر ایرلند، استرالیا، هند و... اهدا می‌شود.

نکته: آیین‌نامه جوایز ادبی در ایران به‌گونه‌ای است که جا را برای برداشت‌های سلیقه‌ای باز می‌گذارد و همین امر سرمنشأ بسیاری از تردیدها درباره داوری‌ها می‌شود

پروسه انتخاب برندگان این جایزه از یک کمیته مشورتی متشکل از یک نویسنده، دو ناشر، یک آژانس ادبی، یک کتابفروش، کتابدار و رئیسی که از سوی بنیاد جایزه انتخاب شده، شروع می‌شود. کمیته مشورتی، کمیته داوران جایزه را انتخاب می‌کند که اعضای آن هر سال تغییر می‌کنند، بندرت اتفاق می‌افتد که یک داور برای دوبار برای بررسی آثار در این جایزه انتخاب شود. داوران اصولا از میان منتقدان برجسته ادبی، نویسندگان و استادان دانشگاه که شناخته‌شده هستند، انتخاب می‌شوند.

● جایزه جلال و کتاب سال

حال با چنین روالی ببینیم در ایران داوری جوایز ادبی چگونه و با چه روالی برگزار می‌شود، ما جایزه‌های ادبی زیادی داریم که تنها دو مورد را بررسی می‌کنیم. یکی جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران که در واقع قدیمی‌ترین جایزه ادبی در ایران است و دیگری جایزه جلال آل‌احمد که گران‌ترین جایزه‌ ادبی کشورمان محسوب می‌شود و مبلغ جایزه نویسنده برگزیده در آن ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی است.

آنچنان که در آیین‌نامه اجرایی جایزه جلال آل‌احمد آمده است این جایزه در چهار بخش داستان، نقد ادبی، مستندنگاری و تاریخ‌نگاری هر سال آذر ماه همزمان با تولد این نویسنده برگزار می‌شود. داوری و انتخاب کتاب در هر موضوع طی دو مرحله صورت می‌پذیرد، ابتدا تمامی کتاب‌ها از سوی گروه سه نفره داوران، ارزیابی می‌شود. آثاری که دو رأی مثبت را احراز کنند به مرحله دوم راه می‌یابند. کتاب‌های راه یافته به مرحله‌ دوم از سوی دو داور از سه داور ارزیابی می‌شود و نتایج ارزیابی در فرم‌های ویژه‌ای که به منظور ارزیابی تهیه‌شده درج می‌گردد. کتاب‌هایی که از صد امتیاز ۷۰ امتیاز یا بیشتر کسب کنند، توسط داور سوم نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در نهایت اثری که میانگین حداقل ۸۰ امتیاز را از سه داور کسب کرده باشد در داوری مرحله نهایی قرار می‌گیرد.

در مرحله نهایی نشست مشترک داوران اصلی و دبیر علمی برگزار و آثار راه یافته به این مرحله مورد بررسی و ملاحظه نهایی قرار می‌گیرد و یک اثر به عنوان اثر برگزیده معرفی می‌شود. در صورتی که اثری به عنوان برگزیده شناسایی نشد، داوران می‌توانند از کتاب‌های راه یافته به مرحله نهایی یک اثر را به عنوان کتاب شایسته تقدیر معرفی کنند. شرط تعیین کتاب‌های تقدیری نداشتن کتاب برگزیده است و به کتاب شایسته تقدیر ۲۵ سکه بهار آزادی تعلق می‌گیرد.

البته با توجه به مصاحبه‌هایی که مسئولان برگزاری این جایزه انجام می‌دهند به نظر می‌رسد ابهام‌هایی در روند داوری آثار و آیین‌نامه اجرایی جایزه وجود دارد. چرا که مسئولان برگزاری جایزه عنوان می‌کنند آثاری که در نهایت امتیاز بین ۹۰ تا صد را کسب کنند به عنوان اثر برگزیده و آثاری که امتیاز بین ۸۰ تا ۹۰ را به‌دست بیاورند به عنوان آثار شایسته تقدیر معرفی می‌شوند. طبقه آنچه در آیین‌نامه جایزه جلال در بالا آمد و همچنین این اظهارنظرها ابهام‌ها به گونه‌ای است که جا را برای برداشت‌های سلیقه‌‌ای باز می‌گذارد.جایزه جلال آل‌احمد از اولین دوره برگزاری‌اش تنها ۲ برگزیده داشته که ۱۱۰ سکه را به خانه برده است، یک کتاب«دا» خاطرات سیده زهرا حسینی و دیگری «جاده جنگ» نوشته منصور انوری.

ارکان این جایزه شامل هیات امنا، هیات علمی و هیات داوران است که هیات داوران مانند سایر جوایز دیگر دنیا از سوی هیات علمی انتخاب می‌شود، اما کار این هیات تنها انتخاب داوران جایزه است. هیأت داوران از میان استادان و صاحب‌نظران، از سوی هیأت علمی انتخاب می‌شوند و با دعوت دبیر علمی آغاز به کار می‌کنند.

حال نکته دیگری که در این میان وجود دارد، بحث حیطه اختیارات هیات علمی و هیات داوران جایزه است. آنچنان که اشاره شد وظیفه هیات علمی تنها انتخاب داوران جایزه است و وظیفه داوران نیز بررسی آثار است. حال این ابهام وجود دارد که آیا هیات علمی که خود داوران را انتخاب می‌کند، می‌تواند در نظر نهایی داوران دست ببرد یا خیر؟ تفسیر این موضوع، همان امری است که تمام حاشیه‌های امسال جایزه جلال آل‌احمد را رقم زد.

این حاشیه‌ها درست از جایی شروع شد که داوران کتاب «شرح اسم» را به عنوان اثر برگزیده معرفی کردند، اما هیات علمی نظر داوران را وتو کرد و این اثر را تنها شایسته تقدیر معرفی کرد. به نظر می‌رسد مشکلی که در این میان وجود دارد، تفاوت در تفسیر آیین‌نامه اجرایی جشنواره است و همین موضوع نشان می‌دهد آیین‌نامه جشنواره پیش‌بینی لازم را برای جلوگیری از تفاسیر سلیقه‌ای نداشته است.

جایزه کتاب سال نیز دقیقا از همین شیوه در داوری استفاده می‌کند و هیات داوران این جایزه نیز به شیوه جایزه جلال انتخاب می‌شود. از سوی دیگر دبیر جایزه‌های جلال، کتاب سال، کتاب فصل و پروین اعتصامی همه یک نفر هستند.

در چنین شرایطی به نظر می‌رسد که باید آیین‌نامه‌های این جشنواره‌ها را قدری اصلاح کرد تا همانند جایزه امسال جلال آل احمد به خاطر اختلاف نظرهای ناشی از تفاسیر، گران‌ترین و مهم‌ترین جایزه‌های ادبی کشور دچار بحران نشود. آن هم در شرایطی که نفس شکل گیری این جوایز ارتقای زبان و ادبیات ملی و دینی مبنی بر بزرگداشت پدیدآورندگان آثار برجسته، بدیع و پیشرو و همچنین تشویق و ترغیب نویسندگان و منتقدان است.

اعظم راستی