آنه ماری شیمل مولوی شناس فقید

پروفسور آنه ماری شیمل دانشمند عالیمقام آلمانی در آخرین ماه های هشتاد سالگی خوددنیا را بدرود گفت وگرنه, به جای آنکه امروز از نبودنش اندوهگین باشیم دو سه ماه دیگر هشتادو یک سالگی اش را به او تبریک می گفتیم

پروفسور آنه ماری شیمل دانشمند عالیمقام آلمانی در آخرین ماه‏های هشتاد سالگی خوددنیا را بدرود گفت؛ وگرنه، به جای آنکه امروز از نبودنش اندوهگین باشیم دو سه ماه دیگر هشتادو یک سالگی‏اش را به او تبریک می‏گفتیم.

درگذشت شیمل ضایعه بزرگی است برای جامعه‏خاورشناسان دنیا. عمر درازی را صرف تحقیق درباره ادیان، خاصه دین‏های مردمان شبه قاره وعالم اسلام کرد و در کنار آن چه از راه کتاب و چه با مسافرت‏های متعدد خود با فرهنگ و ادب وآداب و رسوم ملل مختلف از آفریقا گرفته تا خاورمیانه آشنایی عمیق یافت و این دانش وآشنایی از او دایرةالمعارف مجسمی به وجود آورد که به کمک حافظه بسیار قوی خود هر لحظه‏آماده بود تا ساعت‏ها درباره هر موضوعی که از او در این زمینه‏ها خواسته شود سخن گوید وشنونده را به ده‏ها کتاب و مقاله ارجاع دهد.

آنه ماری شیمل صاحب تألیفات بی‏شماری‏ست که‏تعداد آنها از صد می‏گذرد.(۱) این آثار بیشتر به زبان‏های آلمانی و انگلیسی و گاهی به ترکی‏نوشته شده و از تصحیح کتاب (مانند سیرت ابن خفیف) تا تألیف و ترجمه را در بر می‏گیرد.

این دانشمند بزرگ در آوریل ۱۹۲۲ در ارفورت آلمان به دنیا آمد، در نوزده سالگی در رشته‏مطالعات اسلامی موفق به اخذ درجه دکتری از دانشگاه برلین شد (۱۹۴۱ میلادی). پس از جنگ‏دوم جهانی به دانشگاه ماربورگ آمریکا رفت و در آنجا با مقام استادیار رشته مطالعات اسلامی‏خدمات دانشگاهی خود را آغاز کرد. از سال ۱۹۵۴ تا ۱۹۵۹ با سمت استاد تاریخ ادیان دردانشگاه آنکارای ترکیه به تدریس پرداخت. سپس به آلمان بازگشت و در دانشگاه بُن خدمات‏آموزشی و پژوهشی خود را ادامه داد.

در سال ۱۹۶۷ به دانشگاه هاروارد آمریکا رفت و اولین‏دانشمندی بود که رشته مطالعات هند و اسلام را در آن دانشگاه تأسیس کرد و تا زمان‏بازنشستگی در این دانشگاه به تدریس اشتغال داشت. وقتی میرچا الیاده (Mircea Eliade) دراوایل سال ۱۹۸۶ درگذشت، شیمل به جای او بر مسند مدیریت مرکز بین‏المللی تاریخ ادیان‏نشست. مناصب علمی پروفسور شیمل محدود به همین چند مورد نیست. «او مدتی ریاست‏انجمن جهانی علوم دینی، عضویت آکادمی سلطنتی علوم هلند در ادبیات (از سال ۱۹۸۱)،عضویت آکادمی ایالت راین‏وست فالن آلمان، عضویت آکادمی علوم و هنر آمریکا (از سال‏۱۹۸۷)، کارشناس موزه هنر نیویورک در خوشنویسی (از سال ۱۹۸۱۱) و ویراستار و مؤلف‏بخش مربوط به اسلام دایرةالمعارف عربی در ادیان (از سال ۱۹۸۱ ـ تا ۱۹۸۶») را نیز برعهده‏داشت.(۲)

خدمات او به عالم اسلام سبب شد تا چندین دانشگاه و مجامع مختلف علمی به او دکترای‏افتخاری بدهند و چندین مدال علمی را نیز نصیب خود سازد:

● نشان‏ها

۱) جایزه فریدریش روکرت آلمان (۱۹۶۵).

۲) نشان ستاره قائداعظم پاکستان (۱۹۶۵).

۳) جایزه یوهان هاینریش فوس (۱۹۸۰)

۴) مدال صلیب، نشان درجه یک جمهوری فدرال آلمان (۱۹۸۰)

۵) نشان درجه اول «بوندس فردینس کروتیس (Bundesverdienst)آلمان(۱۹۸۱).

۶) بزرگترین نشان مردمی پاکستان به نام «هلال امتیاز« (۱۹۸۴).

۷) مدال «لوی دالاویدا« (Levi ـ della ـ vida) از دانشگاه کالیفرنیا (۱۹۸۷).

۸) نشان صلیب بزرگ آلمان با نشان لیاقت، آلمان (۱۹۸۹).

۹) جایزه «لئوپولد یوکاس» دانشگاه توبنیگن آلمان (۱۹۹۲)

۱۰) جایزه ترجمه از مرکز تعلیم زبان ترکی (Toemer)

۱۱) مدال ایرسیکا IRCICA، از مرکز تحقیقات بین‏المللی تاریخ، هنر و فرهنگ اسلامی‏ترکیه.

۱۲) مدال وقف‏شناسان ترکیه.

۱۳) جایزه صلح اتحادیه ناشران و کتابفروشان آلمان (۱۹۹۵).

۱۴) »نشان دوستی» جمهوری ازبکستان (۲۰۰۲)

● دکترای افتخاری‏

۱)دکترای افتخاری از دانشگاه سند (۱۹۷۵)

۲) دکترای افتخاری دانشگاه قائد اعظم (۱۹۷۷)

۳) دکترای افتخاری دانشگاه پیشاور (۱۹۷۸)

۴) دکترای افتخاری دانشگاه اوپسالای سوئد (۱۹۸۵)

۵) دکترای افتخاری دانشگاه سلجوق قونیه (۱۹۸۸)

۶) دانشگاه تهران (۱۳۷۷ = ۱۹۹۸ شمسی)

۷) دانشگاه الزهرای تهران (۱۳۸۱ = ۲۰۰۲ شمسی).

پروفسور فقید، آنه ماری شیمل، علاوه بر زبان‏های انگلیسی و آلمانی که کتاب‏ها و مقالات‏خود را بیشتر به این دو زبان نوشته است به زبان‏های فرانسه، فارسی، عربی، ترکی، اردو، سندی‏و بنگالی نیز احاطه داشت و آثار وی نشان می‏دهد که وی به کمال سهولت می‏توانسته است‏متون قدیم و جدید را به این زبانها، خاصه فارسی و عربی، بخواند و در آثاری که به این زبان‏هانوشته شده به تحقیق بپردازد. و حتی از آن‏ها به انگلیسی و آلمانی ترجمه کند.

از نکات جالب‏درباره این بانوی دانشمند آنکه او گاهی آثار خود را از آلمانی به انگلیسی و یا برعکس ترجمه‏می‏کرده است و البته اتفاق می‏افتاده است که ترجمه با اصل کتاب گاهی از نظر برخی مطالب‏تفاوت‏هایی پیدا کند. از آثار شیمل کتاب‏ها و مقالات متعددی به زبان فارسی تا امروز ترجمه ومنتشر شده است که به ترتیب تاریخ انتشار چاپ اوّل عبارتند از:

▪ شکوه شمس، سیری در آثار و افکار مولانا ترجمه حسن لاهوتی (۱۳۶۷)

▪ خوشنویسی و فرهنگ اسلامی ترجمه دکتر اسدالله آزاد (۱۳۶۸)

▪ ادبیات اسلامی هند، ترجمه یعقوب آژند (۱۳۷۳)

▪ ابعاد عرفانی اسلام ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی (۱۳۷۴)

▪ درآمدی بر اسلام ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی (۱۳۷۴)

▪ نام‏های اسلامی ترجمه گیتی آرین (۱۳۷۶)

▪ تبیین آیات خداوند، نگاهی پدیدار شناسانه به اسلام، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی‏

▪ من بادم و تو آتش ترجمه دکتر فریدون بدره‏ای (۱۳۷۷)

▪ زن در عرفان و تصوف اسلامی. ترجمه فریده مهدوی دامغانی (۱۳۷۹)

▪ محمد رسول خدا (ص) ترجمه حسن لاهوتی (زیر چاپ).

البته نباید فراموش کرد که دوست دانشمند جناب دکتر توفیق سبحانی کتاب سیرت ابن‏خفیف، تصحیح شادروان شیمل (۱۹۴۵)، را پس از رفع اغلاط و ترجمه مقدمه پروفسور شیمل‏در سال ۱۳۶۳ در تهران منتشر کردند که به این ترتیب مجموع آثاری که از این بانوی دانشمند درایران انتشار یافته است به یازده عنوان می‏رسد.

در اینجا دو نکته را باید یادآور شد: یکی اینکه‏آثار دیگری نیز از پروفسور شیمل به صورت مقاله بیشتر در مجله‏های کلک قدیم و کیهان‏اندیشه نیز منتشر شده است و دوّم اینکه انتشار کتاب شکوه شمس بود که نام این محقق عالیقدررا در ایران بر سرزبان‏ها انداخت وگرنه تا قبل از آن جز معدودی از خواص کسی در ایران آنه ماری‏شیمل را نمی‏شناخت.

واقعیت آنستکه، شیمل هرگز در عمر پر برکت هشتاد ساله خود فرصت نکرد تا از نزدیک باایران و ایرانیان و فرهنگ کهنسال این سرزمین دانشمند پرور آشنایی پیدا کند. حال آنکه از ده‏ها

سال قبل با همسایگان ما خاصه ترک‏ها و پاکستانی‏ها مراودات فرهنگی بسیار نزدیک داشت ودر میان آنها ایام طولانی زندگی کرده بود. همین امر سبب شده است تا به جای آنکه درباره بزرگان‏ادب و عرفان سرزمین ما کتاب‏های مستقل بنگارد و به تحقیقات دامنه‏داری در این زمینه بپردازدبه شرح افکار و آراء محمد اقبال لاهوری و یونس امره شاعر عارف ترک بپردازد.

چنانکه در شرح احوال پروفسور شیمل می‏خوانیم وی از اولین سال‏هایی که به تحصیل دردبیرستان می‏پردازد به خواندن زبان عربی مشغول می‏شود(۳) ولی نمی‏دانیم که زبان فارسی راکجا آموخته است. با این وصف، گرچه زبان فارسی را اندکی به سختی تکلم می‏کرد، متون قدیم‏و جدید فارسی را به سهولت می‏خواند و درک می‏کرد و شواهد فراوانی در آثارش از سخن گویان‏و پژوهندگان و دانشمندان ایرانی به زبان‏های انگلیسی و آلمانی ترجمه و نقل کرده گواه روشن‏این مدّعاست. نیز در شرح احوال او می‏خوانیم که اولین بار از راه خواندن ترجمه‏های منظوم‏روکرت (Rدckert) به زبان آلمانی با نام و شعر مولانا جلال الدین محمد بلخی، عارف و شاعرشهیر ایران، آشنا می‏شود.

پس از آن مطالعه ترجمه انگلیسی غزلیات مولانا جلال الدین اثرمثنوی‏شناس بزرگ انگلیسی، رینولد آلن نیکلسون (۱۹۵۲)، شعله شوق تحقیق در آثار و افکارمولانا جلال الدین محمد بلخی را در دل او برمی‏افروزد(۴) و سبب می‏شود که مختصر پس‏اندازخود را که از راه کار اجباری به دست آورده بود تبدیل به دوره هشت جلدی مثنوی معنوی،تصحیح،ترجمه و شرح نیکلسون کند.(۵) و آن را مونس همیشگی خود سازد. طبیعی است که‏مطالعه تحقیق در مثنوی معنوی، علاوه بر دانش قرآنی و ضرورت احاطه بر احادیث و تاریخ‏اسلام، نیاز به فرا گرفتن زبان فارسی و برتر از آن تسلط بر تصوّف و ادب و فرهنگ ایران زمین‏دارد و چنانکه آثار یاد شده پروفسور شیمل نشان می‏دهد این بانوی دانشمند برای درک سخنان‏مولانا جلال الدین محمد بلخی و شناختن و بیان اندیشه‏های والای عارفانه او به مطالعه در آثارفارسی و عربی می‏پردازد و وسعت این مطالعات به او امکان می‏دهد که با اکابر از عارفان واعاظم از شاعران و نویسندگان ایران زمین آشنایی پیدا کند؛ امّا جز درباره مولانا جلال الدین‏بلخی و حلاج که شیمل اندیشه‏های او را نیز ارج می‏دهد، کتاب مستقل درباره دیگر عارفان وسرایندگان ایران ننوشته است. بنابراین، به نظر نگارنده آشنایی شیمل با فرهنگ و ادب ایران‏زمین نیز خاسته از عشق او به مولانا جلال الدین است و این عشق بود که او را به وادی بی‏کرانه‏مطالعات ایرانی و فارسی کشانید و او را با آثار و افکار ده‏ها تن از عارفان و شاعران ما آشناساخت وگرنه ما، جز در این اواخر، هرگز بر آن نشدیم که این محقق والامقام را به سوی خودکشیم و یا وسایل تحقیق درباره ادب و فرهنگ خود را در اروپا یا آمریکا در اختیار وی قرار دهیم.

پروفسور شیمل، چنانکه شنیده‏ام، دوباره پیش از انقلاب، به صورت توریست، و بقول‏امروزی‏ها «گردشگر»، به ایران آمده و دو سه روزی مانده است و پس از انقلاب، همانطور که‏عرض کردم پس از انتشار شکوه شمس، یکبار به دعوت وزارت خارجه (۱۳۶۹) چند روزی به‏ایران آمد و یک روز و یک شب را هم در مشهد سپری کرد.

سپس در سال ۱۳۷۷ برای دریافت‏دکترای افتخاری سفری کوتاه به ایران کرد و آخرین بار نیز، مهر ماه امسال بود که برای شرکت درهمایش «عرفان پلی میان فرهنگ‏ها«(۶) و دریافت دکترای افتخاری از دانشگاه الزّهرا به ایران آمد؛و طی اقامت چند روزه خود در انجمن حکمت و فلسفه ایران (شنبه ۲۰ مهرماه ۸۱) و در جلسه‏پایانی همایش «عرفان پلی میان فرهنگ‏ها» که اختصاص به تجلیل از مقام علمی پروفسورشیمل داشت به سخنرانی پرداخت.

یادش خوش و روانش شاد که زبانش درباره فرهنگ و ادب‏ایران زمین و معارف اسلامی جز به صدق باز نمی‏شد و تحقیقاتش در این زمینه‏ها، چنانکه‏دیده‏ایم، جز از سر اخلاص نبود. پروفسور آنه ماری شیمل به سبب تحقیقات فراوان خود برگردن ما ایرانیان حق عظیم دارد. برای حُسن ختام مقاله، سه بیت از مثنوی را که وی به شعر آزادانگلیسی ترجمه کرده است تقدیم می‏دارد.(۷)

▪ teews eb lliw rettib si taht lla EVOL HGUORHT

▪ dlog eb lliw reppoc si taht lla evoL hguorhT

▪ eniW tserup ot nrut lliW sgerd lla evoL hguorhT

▪ enicidem ot nrut lliw niap lla evoL hguorhT

▪evila emoceb lla lliw daed eht evoL hguorhT

▪ evals a otni nrut lliw gnik eht evoL hguorhT

از محبّت تلخ‏ها شیرین شود

از محبّت مسّ‏ها زرین شود

از محبّت دُردها صافی شود

از محبّت دَردها شافی شود

از محبّت مرده زنده می‏کنند

از محبّت شاه بنده می‏کنند.(۸)

خدمات پروفسور شیمل به عالم اسلام و به فرهنگ ایران زمین فراموش شدنی نیست‏کوشش‏های چهل پنجاه ساله او چه به صورت کتاب و چه مقاله و چه به صورت سخنرانی درکلاس‏های درس و مجامع علمی بین‏المللی، که تعدادش از حدّ شمار بیرون است، سبب شده تاغربیان به نحوی صحیح و منطقی و دور از تعصبات دینی و نژادی باورها و اندیشه‏ها واعتقادات ما را ارج دهند و افزون بر آن، راه را برای تحقیقات فراوان دیگر پیش پای دیگر غربیان‏محقق و دانشوری که از طریق خواندن آثار و شنیدن سخنرانیهای او جذب فرهنگ اسلامی وایرانی شده‏اند، بیش از پیش روشن ساخته است.

حسن لاهوتی‏

۱) ر ک: «کتابشناسی آثار پروفسور آنه ماری شیمل»، نوشته دکتر خسرو ناقد، در آنه ماری شیمل، افسانه‏خوان عرفان، تهران، ۱۳۸۱، ص ۵۹ ـ ۴۹. نیز، رک ابعاد عرفانی اسلام، ص ۱۶ ـ ۱۹.

۲) ر ک: افسانه‏خوان عرفان، پروفسور آنه ماری شیمل، ص ۱۷ به بعد، بخصوص ص ۲۳ ـ ۲۴.

۳) ر ک: آن ماری شیمل، شکوه شمس، سیری در آثار و افکار مولانا، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۶۷، ص پانزده‏به بعد.

۴) ر ک: رینولد الین نیکلسون، جانِ جان، منتخباتی از دیوان شمس، همراه با ترجمه انگلیسی وتوضیحات، ترجمه فارسی حسن لاهوتی، تهران، ۱۳۸۱.

۵) ر ک: شکوه شمس، پیشین، پیشگفتار، ص ۲ به بعد.

۶) این همایش به همت مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران، انجمن حکمت و فلسفه ایران و مرکزگفتگوی تمدن‏ها در روزهای ۲۲ و ۲۳ مهر ماه ۱۳۸۱ در تالار علامه امینی در دانشگاه تهران برگزار شد وچند مؤسسه علمی دیگر نیز در برگزاری آن سهم داشتند. ر ک: «دریچه دانش»، ش ۱، مهر ماه ۸۱.

۷) به نقل از:

Selected Poems, Mevlana Jalaluddin Rum, Translated by Annemarie Schimmel, p. ۴۳

۸) مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون، به اهتمام دکتر نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۶۳، دفتردوّم، ابیات ۱۵۲۹ تا ۱۵۳۲.