پیشرفت در مقیاس پژوهش

آیا جوامع به قدر پژوهش خود پیشرفت می کنند

پژوهش زیربنای اصلی پیشرفت محسوب می‌شود. در جهان امروز، ممالکی که به استقلال ملی و اهداف توسعه جامعه خویش بها می‌دهند، در برنامه‌ریزی‌های استراتژیک و سیاستگذاری‌های علمی خود پژوهش را در اولویت نخستین قرار داده‌اند. از این رو کشورهای پیشرفته جهان منابع انسانی و مالی فراوانی را به منظور انجام پژوهش‌های علمی در اختیار دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی قرار می‌دهند.

عصر کنونی را بحق می‌توان عصر پژوهش‌های علمی پیشرفته نامید و گسترش دانش و تکنولوژی نوین و توانایی استثنایی بشر معاصر درحل مشکلات و مسائل مبتلابه جامعه را حاصل پژوهش خواند. هرچه مسائل جامعه پیچیده‌‌تر باشد، لزوم انجام تحقیقات بارزتر خواهد بود و هرچه دامنه تحقیقات گسترده‌تر شود، لزوم سرمایه‌گذاری و تربیت و جلب نیروهای محقق و همچنین ایجاد تشکیلاتی منسجم و پویا به منظور برنامه‌ریزی، اداره و جهت دادن به فعالیت‌های پژوهشی در کشور حیاتی‌تر می‌شود.

پژوهش علمی و هدفمند توسط اساتید و محققین برجسته همراه با دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی و بودجه قابل توجه انجام‌پذیر است که معمولاً در کشورهای پیشرفته پس از شناسایی مسائل، مشکلات و نیازهای بخش عمومی و خصوصی توسط مدیران ارشد و مشاورین و کارشناسان برجسته این سازمان‌ها، کار به محققان و دانشگاهیان سپرده می‌شود. محققان و دانشگاهیان نیز در چارچوب وظایف علمی پژوهشی خود، به انجام پژوهش پرداخته و چندین مقاله و گزارش پژوهشی از یافته‌های پژوهش در کنفرانس‌های علمی ارائه می‌کنند و در حین انجام پژوهش علمی خود، رهنمودها و توصیه‌های جامعه علمی و پژوهشی را دریافت کرده و به ارائه پیشنهاد، راهکار و راه‌حل عملی می‌پردازند و درضمن کنار مدیران اجرایی، مراحل اجرای پیشنهادات خود را نیز نظاره کرده و به عبارتی می‌توان گفت که در کنار سازمان متقاضی قرار دارند.

در کشور ما نیز این خلأ احساس شده و سال‌هاست که بر تحقیق در سازمان‌های عمومی و خصوصی تأکید می‌شود و حتی ردیف بودجه‌ای خاصی برای پژوهش‌های علمی قائل شده‌اند ولی حلقه مفقوده اینجاست که اولاً بیشتر سازمان‌ها مشاوران و کارشناسانی که بتوانند به شناسایی مسائل و مشکلات مبتلا‌به آنها بپردازند، ندارند و بررسی اولویت‌های پژوهشی آنها بیانگر این است که مسائل اصلی و زیربنایی به خوبی مورد شناسایی قرار نمی‌گیرند.

گام بعدی، ارتباط با محققان و استادان برجسته، جهت اجرای طرح‌های پژوهشی است که اولاً تعداد این استادان بسیار محدود و انگشت شمار است و بیشتر آنها علاقه‌مند به استقلال علمی و پژوهشی بوده و بندرت می‌پذیرند که تحت لوای یک مؤسسه غیرعلمی به تحقیق بپردازند. در عین حال، تصور بیشتر مدیران اجرایی از بودجه پژوهشی این است که می‌بایست با نظارت آنها این بودجه هزینه شود؛ لذا سعی می‌کنند محققانی را دعوت به کار کنند که تأمین کننده نظرات آنها باشند و از همین جا مشکلات پژوهشی کشور آغاز می‌شود. بنابراین چون بودجه‌های پژوهشی در دانشگاه‌ها بسیار اندک است، از یک طرف محققان و استادان برجسته که نیاز به بودجه و تأمین اعتبار جهت انجام طرح‌های پژوهشی علمی و بنیادی دارند، نمی‌توانند به کار علمی و پژوهشی بپردازند و از طرف دیگر افراد فاقد تخصص، صرفاً به دلیل داشتن ارتباط و حتی تأسیس مراکز پژوهشی متعدد و غیراستاندارد به راحتی بودجه‌های تحقیقاتی سازمان‌ها را جذب می‌کنند.

در بسیاری از موارد مشاهده می‌شود یک طرح پژوهشی چند دست می‌چرخد و در نهایت افراد تازه کار و دانشجویان مبتدی، کار پژوهشی را انجام می‌دهند. به همین جهت، نتایج این نوع کارها به هیچ وجه قابل استفاده نیستند. این روند به بی اعتمادی مسئولان و برنامه‌‌ریزان کشور به پژوهش در مسائل اجتماعی نیز منجر شده است.

عدم توجه به تخصص و زیربناهای علمی، باعث شده ما به جای اینکه در دانشگاه‌ها محقق تربیت کنیم، صرفاً به صدور مدرک بپردازیم و تا زمانی که این روند ادامه داشته باشد، نه دانشگاه‌های ما خواهند توانست در راه صحیح علمی گام بردارند و نه مسائل، مشکلات و آسیب‌های مختلف اجتماعی فرهنگی کشور، قابل شناسایی و حل خواهند بود.

در چنین آشفته‌بازاری، چه بسا محققان برجسته و آزاد، به‌دلیل نداشتن بودجه و سرمایه کافی نتوانند به انجام تحقیقات علمی و بنیادی بپردازند.

این امر باعث شده که ما فاقد منابع علمی و تحقیقاتی قوی باشیم که به عنوان پیشینه مطالعاتی محققان دیگر قرار گیرد. همیشه هر محققی کار را از صفر شروع می‌کند.

در کشورهای پیشرفته، به علت شناخت اهمیت بنیادی و کاربردی پژوهش‌های اجتماعی، حاصل کار و تلاش پژوهشگران منتشر می‌شود. این محققان در واقع برای انجام پژوهش خود از چندین پیش نیاز اصلی برخوردار هستند: نخست اینکه، از آزادی تحقیقاتی برخوردارند و همین امر مانع از کتمان حقایق می‌شود. دوم اینکه، محققان از آسایش فکری نسبتاً مطلوبی برخوردارند که لازمه آن تأمین بودن در زمینه‌های مختلف مادی و علمی است. سوم آنکه، به علت رقابتی که وجود دارد، اگر کارشان با ارزش باشد، در صحنه رقابت، پاداش لازم را می‌گیرند (لزوماً همه پاداش‌ها مادی نیست) و سرانجام اینکه، محققان اجتماعی از نظر سیاسی در تحقیقات بیشتر جنبه بی‌طرفانه دارند؛ اگرچه تحقیقاتی با سمتگیری‌های سیاسی هم وجود دارند.

آنچه در کشورهای پیشرفته باعث توسعه مطالعات علمی اجتماعی شده، وجود ارتباط تنگاتنگ بین مراکز علمی اجتماعی (اعم از مـــــؤسسه‌های پژوهشی یا دانشگاه‌ها) با مراکز اجرایی (خصوصی یا دولتی) است. بخش‌های مختلف یک جامعه، نیازهای ضروری خود را به مراکز علمی اعلام و با پرداخت حق‌التحقیق، از مراکز علمی- اجتماعی می‌خواهند آنها را در شناخت پدیده‌های اجتماعی و راه‌حل‌های علمی برای آنها، یاری دهند. در واقع، در این گونه جوامع، همه ارگان‌های اجرایی دریافته‌اند که تنها متخصصان علوم اجتماعی می‌توانند مسائل اجتماعی را به معنی واقعی آن درک و سپس با توجه به شرایط، راه‌حل‌های اساسی عرضه کنند. به همین دلیل هم در این کشورها، روز به روز بر پیشرفت و توسعه علوم اجتماعی افزوده می‌شود.

پیوند بین اندیشمندان علوم اجتماعی و مسئولان اجرایی و برنامه‌ریزان برای توسعه کشور، یک امر اجتناب ناپذیر است. این پیوند و وحدت باید با حفظ هویت‌ها همراه باشد هرگونه گرایش به سلطه و ادغام می‌تواند به این وحدت و یگانگی آسیب وارد کند.

بخش صنعت و عمدتاً بخش خصوصی جهت حل مسائل و مشکلات خود همواره سعی می‌کنند با محققان برجسته و زبده همکاری کنند. در صورتی که در تحقیقات اجتماعی که عمدتاً متولی آن سازمان‌های دولتی هستند، چنین وسواسی وجود ندارد؛ علی‌رغم اینکه شناسایی و ریشه‌یابی مسائل اجتماعی و فرهنگی، زیربنای هرگونه سیاستگذاری در جامعه است.