مشروطه آغازی بر پیدایش تئاتر مدرن ایران

مشروطه شروعی تازه برای تئاتر مدرن ایران بود با وقوع انقلاب مشروطه تئاتر كه پیش از آن در ایران به عنوان یك تفنن درباری به حساب می آمد به میان عموم مردم راه پیدا كرد

مشروطه شروعی تازه برای تئاتر مدرن ایران بود. با وقوع انقلاب مشروطه تئاتر كه پیش از آن در ایران به عنوان یك تفنن درباری به حساب می‌آمد به میان عموم مردم راه پیدا كرد.

دوران مشروطه جدا از اینكه فصل جدیدی در تاریخ سیاسی ایران بوجود آورد، تاثیرات بسزایی نیز در فرهنگ و هنر این مملكت به جا گذاشت. قیام مشروطه همچون تندبادی تمامی بطون جامعه شهری ‌ایران آن دوره را دستخوش تغییر كرد و جنبش را در فعالیت روشنفكران و حتی افراد عامی و كم سواد بوجود آورد. تئاتر هم مانند دیگر اجزای جامعه آن زمان به شكل كاملا سنتی، روحوضی، سیاه‌بازی، تعزیه، تقلیدكاری و غیره به اجرا در می‌آمد، از قافله تغییر و تحولات در امان نماند و با ترجمه نمایشنامه‌های فرنگی، انقلابی تازه در شیوه‌های اجرایی هنر نمایش در ایران همزمان با قیام مشروطه بوجود آمد.

می‌توان گفت:‌مشروطه شروعی تازه برای تئاتر مدرن ایران بود. با وقوع انقلاب مشروطه، تئاتر كه پیش از آن در ایران به عنوان یك تفنن درباری به حساب می‌آمد به میان عموم مردم راه پیدا كرد. روشنفكران عصر مشروطه برای انتقال افكار خود به توده‌های مردم به دنبال روش‌های تازه‌ای بودند. از این رو علاوه بر نشر روزنامه‌ و كتاب، اجرای نمایش را نیز در دستور كار خود قرار دادند. احزاب سیاسی به اجرای نمایش‌هایی پرداختند كه هر یك از آنان مبلغ آرمان‌های سیاسی - اجتماعی خود بود. به این ترتیب تئاتر تبدیل به یك وسیله موثر تبلیغی - سیاسی شد

عموم نمایش‌های این دوره مضمونی ضد استعماری و ضد استبدادی داشت. با ایجاد فضای آزاد در كشور، گروه‌های مختلف تئاتر ترك، ‌ارمنی و روسی به ایران وارد شدند و با نمایش‌های خود تاثیر شگرفی در پیشرفت و گسترش تئاتر در ایران به جای گذاشتند.

"میرزا فتحعلی آخوندزاده" نخستین كسی بود كه اندیشه‌های خود را در قالب نمایشنامه نوشت. شاید بتوان گفت كه پیش از این دوره، ‌هیچیك از روشنفكران ما به طور جدی به نگارش نمایشنامه فكر نكرده و آن را عملی نكرده بودند. آخوندزاده شیفته نمایشنامه‌های «مولیر» و «كمدی دلارته» بود. او زبان فرانسه را تقریبا از هر فرد دیگری در زمان خود بهتر می‌شناخت و به دو شكل آثار نمایشی فرانسه را به فارسی ترجمه می كرد. آخوندزاده یا نمایش‌نامه‌های مولیر را صرفا به فارسی ترجمه می‌كرد و یا اینكه نوعی اقتباس از آنان انجام می‌داد و آنان را با رنگ و بوی ایرانی به نگارش در می‌آورد. افراد دیگری چون «میرزا آقا تبریزی»، «حسن مقدم»، «میرزا احمدخان كمال الوزار» و غیره از دیگر نمایشنامه نویسانی بودند كه در آن روز به ترجمه و نگارش نمایشنامه‌های خارجی مدرن ایرانی پرداختند.

دراین میان، نمی‌توان از تاثیر انقلاب كبیر فرانسه و نفرت از حضور استعمارگونه دولت انگلستان بر آثار نمایشنامه نویسی آن دوران چشم پوشی كرد. رغبت نمایشنامه نویسان به ترجمه آثار فرانسوی و اقبال بیش از حد آنان به زبان فرانسه و سفرهای متعدد روشنفكران آن دوره به این كشور، ‌موید این ادعا است. افزایش فعالیت‌های روشنفكران در "دارالفنون" نیز یكی دیگر از عوامل شكوفایی تئاتر ایران در جامعه حاصل از انقلاب مشروطه بود.

در اوایل دوران مشروطه نمایش ها در پارك‌ها، باغ‌ها و منازل اجرا می‌شد. به دلیل رفت و آمد زیاد مردم به پارك‌ها و مكان‌های عمومی، روشنفكران می‌توانستند به راحتی توده مردم را جذب تئاتر كرده و اندیشه‌های خود را به آنها منتقل كنند. در آن دوران ‌سالن عمومی جهت اجرای نمایش وجود نداشت و به دلیل آشنا نبودن مردم با تئاتر، ‌به اجبار لازم بود كه در این مكان‌ها، تئاتر را به میان توده‌های مردم برد. اولین گروهی كه در ایران خارج از چهارچوب دربار به اجرای نمایش پرداخت «انجمن اخوت‌» بود. این انجمن در سال ۱۳۱۷ هجری قمری تاسیس شد. گرچه در مرامنامه آن ذكری از فعالیت‌های سیاسی به میان نیامده بود، اما طی جریان مشروطه یكی از اصلی‌ترین پایگاه‌های انقلابیون و مشروطه طلبان بود. انجمن اخوت در كنار فعالیت‌های اصلی خود، ‌گاه به برپایی كنسرت و اجرای نمایش نیز می‌پرداخت. اجراهای انجمن را اغلب پانتومیم‌های سیاسی و نمایشنامه‌های میهنی تشكیل می‌داد.

متن این نمایش ها را رئیس انجمن «ظهیرالدوله» و «حبیب‌الله شهردار» (مشیر همایون) می‌نوشتند و محل اجرای آنها عموما باغ و منزل «ظهیرالدوله»‌ و گاه باغ «سهام‌الدوله» بود. منزل و باغ ظهیرالدوله در خیابان فردوسی، رو به روی بانك ملی، كوچه اتابك واقع بود و باغ سهام‌الدوله در محل فعلی بانك سپه واقع در انتهای خیابان فردوسی، سمت راست شمال غربی میدان امام خمینی قرار داشت.

دومین گروهی كه در كنار فعالیت‌های اصلی خود كه شامل كارهای عام‌المنفعه بود به اجرای نمایش می‌پرداخت، «شركت علمیه فرهنگ» بود كه تحت مرامنامه و نظام معینی شروع به اجرای نمایش كرد. اعضای برجسته این انجمن را "محمدعلی فروغی" (رئیس)،‌«سلیمان میرزا اسكندری» و «عبدالله مستوفی» (عضو هیات مدیره) و «محمد منشی باشی» و بعدها «سید علی نصر» تشكیل می‌داد. این شركت سال ۱۳۲۷ هجری قمری تاسیس و سا ل۱۳۲۹ قمری منحل شد.

نمایشنامه‌های این گروه نیز دارای مضامین میهنی،‌ ضد استبدادی، ضد خرافات ‌و دفاع از علم و عدالت بود. محمود منشی باشی احتمالا اغلب نمایشنامه‌های این گروه را به نگارش در می‌آورده است. «شركت علمیه فرهنگ» نمایش‌های خود را در «پارك اتابك» ‌(محل فعلی سفارت روسیه)،‌«پارك ظل‌السلطان» (محل فعلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و «باغ امین الدوله» و نیز «عمارت مسعودیه» (عمارت شهری شاهزاده ظل‌السطان در نزدیكی مجلس شورای ملی) به اجرا می‌گذاشت.

«تیاتر ملی» سومین گروه نمایشی دوران مشروطه و اولین گروه مستقل نمایشی تاریخ تئاتر ایران است كه هدف اصلی آن تنها اجرای تئاتر بود. این درحالی بود كه در گروه‌های قبلی، اجرای تئاتر تنها یكی از برنامه‌های جنبی محسوب می‌شد. سرپرست و همه كاره این گروه كه سال ۱۳۲۹ هجری قمری تاسیس شد «سید عبدالكریم محقق الدوله» بود. «عنایت‌ا... شیبانی» و «سید علی نصر» اعضای دیگر این گروه را تشكیل می‌دادند. «تیاتر ملی» برای نخستین بار یك سالن نمایش ثابت را برای اجرای نمایش‌های خود در اختیار گرفت. مكان اجرای این گروه طبقه فوقانی «مطبعه فاروس» بود. و انواع نمایش‌های كمدی، انتقادی و خانوادگی و خصوصا تاریخی را به معرض نمایش می‌گذاشت.

نمایشنامه‌های این گروه، از میان نمایشنامه های ترجمه شده خصوصا آثار «مولیر» و نوشته‌های نویسندگان ایرانی به خصوص «محقق‌الدوله» انتخاب می‌شد. گروه‌های تركی و ارمنی نیز در مطبعه فاروس به اجرای نمایش های خود می‌پرداختند. این چابخانه به جهت چاپ ترجمه‌های متون نمایشی در دوران مشروطه از اهمیت بسزایی برخوردار بود. با شكل‌گیری تئاتر ملی، تئاتر شكل جدی‌تری به خود گرفته، گسترش بیشتری پیدا كرد. توده های زیادی از مردم با این هنر آشنا شدند. این گروه برنامه اجرایی مشخصی داشت و مردم طبق یك برنامه منظم می‌توانستند از برنامه‌های آن دیدن كنند. برخی از افرادی كه بعدها جزء چهره های شاخص تئاتر ایران شدند كار خود را از این گروه‌ آغاز كردند. در اجراهای این گروه نقش زنان را مردان ایفا می‌كردند. تئاتر ملی سال ۱۳۳۵ هجری قمری با درگذشت محقق‌الدوله از هم پاشید.

پس از انحلال تئاتر ملی «سیدعلی نصر» شركت كمدی ایران را تاسیس كرد و با این كار آغازگر یك جریان مداوم در تئاتر ایران شد. شركت كمدی ایران سال‌ها فعالیت‌ می‌كرد و نمایش‌های خود را علاوه بر سالن «گراند هتل»، ‌در پارك «ظل‌السلطان» و «باغ علاءالدوله» واقع در انتهای لاله‌زار، نبش میدان سپه محل بعدی «جامعه باربد» و «تئاتر دهقان» به اجرا می‌گذاشت. علاوه بر منزل «ظهیرالدوله» و «عمارت مسعودیه» در منازل اشخاص معروف جامعه نیز گه گاه نمایش‌هایی اجرا می‌شد كه از جمله آنها می‌توان از خانه «صاحب اختیار اخوت»، مرحوم «اقبال الدوله» واقع در خیابان سعدی نام برد. این خانه بعدها تبدیل به «تئاتر سعدی» و بعد از آن سینما سعدی شد.

در دوران مشروطه، چند گروه پراكنده نیز بوجود آمد كه هر كدام از آنها پس از مدتی از بین رفت. از جمله این گروه‌ها نمایشی می‌توان به «كمیته جوانان ایرانی» به سرپرستی «افراسیاب آزاد» و «شركت نمایش عالی ارشاد» به مسوولیت «مرتضی قلی فكرت» و «شركت كافه لاله زار» اشاره كرد.

---