نقش اطلاع رسانی و رسانه های ارتباط جمعی در توسعه

امروزه کشورهای در حال توسعه و کشورهای عقب مانده جهت نیل به استانداردهای همه جانبه در کلیه ی امور ناچار از اطلاع رسانی و به کارگیری وسایل ارتباط جمعی در نیل به توسعه ی متوازن و همگون می باشند

● مقدمه

امروزه کشورهای در حال توسعه و کشورهای عقب‌مانده جهت نیل به استانداردهای همه‌جانبه در کلیه‌ی امور ناچار از اطلاع‌رسانی و به‌کارگیری وسایل ارتباط جمعی در نیل به توسعه‌ی متوازن و همگون می‌باشند.

بدون شک وسایل ارتباط جمعی با پوشش وسیع مخاطبان در کلیه‌ی جوامع بیش از هر وسیله‌ی دیگری می‌توانند افکار عمومی را با نوآوریهای جدید و مفاهیم لازمه‌ی توسعه آشنا سازند. در این میان اطلاع‌رسانی صحیح و متناسب با مخاطبان در جهت ایجاد ارتباط مؤثر و تغییر رفتار آنان می‌تواند بسیار کارساز باشد.

«توسعه فرایندی است که به صورت خود به خودی صورت نمی‌گیرد بلکه در طی زمان و با برنامه‌ریزی‌‌‌های سنجیده و دقیق، و نه الزاماً سفت و سخت، به دست می‌آید. عوامل مؤثر در توسعه عبارتند از: دسترسی به اطلاعات علمی، آموزش و پرورش، سواد و فناوری. کشورهای در حال توسعه می‌توانند در برنامه‌ریزی‌‌‌های توسعه، متناسب با خصوصیات و اهداف خود از تجارب مفید کشورهای پیشرفته استفاده کنند. در این بین کتابداری می‌تواند در توسعه‌ی فرهنگ، آموزش و پرورش، سواد و فناوری نقش مؤثر داشته باشد.»

● توسعه چیست؟

پروکیله از محققان غربی توسعه را چنین می‌شناسد: «فرآیند عامی که در این زمینه وجود دارد این است که توسعه را بر حسب پیشرفت به سوی اهداف رفاهی نظیر تقلیل فقر، بیکاری و کاهش نابرابری تعریف کنیم.» به نظر دکتر ازکیا،‌ توسعه همان رشد اقتصادی نیست زیرا که توسعه جریانی چند بعدی است که در خود، تجدید سازمان و رشد متفاوت کل نظام اقتصادی- اجتماعی را به همراه دارد.

توسعه علاوه بر بهبود در میزان تولید و درآمد شامل دگرگونی اساسی در ساختهای نهادی- اجتماعی- اداری و همچنین ایستارها و وجه نظرهای عمومی است. توسعه در بسیاری موارد حتی عادات و رسوم و عقاید مردم را نیز در بر می‌گیرد.

اولین نکته در باب تعاریف توسعه این است که این تعاریف لزوماٌ با توجه قضاوت ارزشی، ارتباط با ارزشهای معینی دارد. زیرا توسعه بطور اجتناب‌ناپذیری مفهوم دستوری دارد و مترادف است با پیشرفت که نادیده گرفتن آن پنهان کردن قضاوت ارزشی است.

برنشتاین در این رابطه می‌گوید «جنبش برای ایجاد توسعه همراه با بار ارزشی خواهد بود که معدودی با آن مخالفند.

توسعه یک فرایند است و این فرایند در نهایت به ارزشها مربوط می‌شود که این ارزشها، ارزشهای مردمانی است که تعلق به جهان غرب یا جهانی دیگر ندارند هدف از توسعه، ایجاد زندگی پرثمره است. »

راجرز وشومیکر در باب توسعه می‌گویند: « توسعه عبارت از نوعی تغییر اجتماعی است که طی آن ایده‌‌‌های جدید به یک نظام اجتماعی عرضه می‌شود تا با بکارگرفتن روشهای نوین تولید و نهاده‌‌‌های پیشرفته اجتماعی، درآمد سرانه و سطح زندگی افراد بالا رود، توسعه نوعی نوسازی در سطح نظام اجتماعی است. »

● تئوریهای ارتدکسی توسعه

۱) تئوری مرحله‌ای (stage theories) که بهترین مثال شناخته شده آن نظرات مارکس، ماکس و برو روستو می‌باشد. آنان معتقدند که برای تو سعه لازم است به‌صورت مرحله‌ای ( کمون اولیه -... پرولتاریا )عمل شود.

۲) تئوریهای شاخص (Index Theories) که رواج بسیار یافته و از سوی اقتصاد دانان مطرح و پذیرفته شده‌اند که توسعه نهاد‌‌‌های فرهنگی – اجتماعی را با نهادهای اقتصادی به هم مربوط می‌کند.

۳) تئوریهای گوناگونی (differentiation theories) که بوسیله جامعه‌شناسان و عالمین سیاسی که معتقد به افزایش نقش متنوع ساختها و کارکردها در فرایند توسعه بودند مانند پارسونز مربوط می‌شود.

۴) تئوریهای اشاعه یا انتشار (diffusion theories) از سوی روانشناسان اجتماعی مطرح شده که فرایند توسعه با اشاعه عقاید خاصی به ایجاد انگیزه‌‌‌ها، افکار یا رفتار شروع می‌شود.

● اثرات توسعه

۱) اثرات تظاهری که متوسط آن دنیای در حال توسعه است سعی در رسیدن به کشورهای پیشرفته، تا پذیرش کامل روشهای آنان دارد.

۲) اثرات ترکیبی که توسط آن دنیای عقب‌مانده سعی در ترکیب بهترین صورتها از سیستمهای مختلف اجتماعی دارد که می‌توانند پیشرفته شوند.

۳) اثرات تراکمی که از آن طریق دنیای در حال توسعه در زمان‌‌‌های کمتری از کشورهای پیشرفته سعی در رسیدن به پیشرفت دارد.

۴) اثرات پیشگیری کننده که از آن طریق کشورهای در حال توسعه سعی در کسب پیشرفت با نیروی انسانی، مادی و محیطی کمتر از آنچه توسط کشورهای صنعتی بکار گرفته شده دارند.

۵) اثرات شیوه و سبک سازی که از آن طریق همانطور که به توسعه دست می‌یابند بتوانند وحدت و هویت ملی و حمایتهای فرهنگی را افزایش دهند.

لازم به ذکر است وسایل ارتباط جمعی در توسعه دارای اثرات تخریبی نیز می‌باشد از جمله می‌توان به نداشتن یک سیاست ارتباطی ملی تعریف شده، مشخص و هدفمند که در شکل گیری محتوای منتهی به دور شدن مردم از مشارکت نقش دارد، اشاره کرد.

● دکتر کاظم معتمدنژاد در مقاله‌ی «نقش ارتباطات در توسعه ملی» می‌نویسد:

مقام ارتباطات و اطلاع‌رسانی در برنامه‌ریزی‌‌‌های توسعه ملی از دو جهت شایان توجه است: « وسایل و امکانات گوناگون ارتباطی از یک سو جزو عوامل آگاهی دهی، هماهنگ‌سازی و سازماندهی مورد نظر در ارایه و اجرای طرحهای مختلف توسعه به شمار می‌روند و در جلب همکاریها و مشارکتهای عمومی برای تامین نتایج مطلوب آنها نیز تاثیر تعیین کننده دارند و از سوی دیگر خود بعنوان شاخصهای توسعه مثل کشاورزی، صنعت، آموزش و بهداشت در برنامه‌‌‌های توسعه ملی جای ممتازی دارا هستند و به همین لحاظ برای پیشرفت و گسترش آنها در کنار زمینه‌‌‌های دیگر توسعه، برنامه‌ریزی‌‌‌های ویژه‌ای در نظر گرفته می‌شوند. بدین گونه ارتباطات توسعه و توسعه ارتباطات در برنامه‌ریزی‌‌‌های توسعه ملی لازم و ملزوم یکدیگرند. »

● توسعه روستایی همگام با رشد مناطق شهری

قشر عظیمی از فقیرترین مردم جهان در مناطق توسعه نیافته یا عموما در منازل روستایی سکونت دارند و تنها منبع درآمد آنان،کارگری، کشاورزی، دامپروری و... است. مسئله اصلی و عمده آنان ادامه بقاست و آنان هنوز هم با پیشرفتهای شگرف اقتصادی بیگاناند. مسایل اساسی چون فقر گسترده، نابرابری، نبود بهداشت، رشد سریع جمعیت و بیکاری فزاینده تماماً ریشه در رکود و اغلب سیر قهقرایی زندگی اقتصادی مناطق عقب افتاده دارد.

بیشتر برنامه‌‌‌های توسعه عموما بر شهرها متمرکز بوده در حالیکه حدود ۴۰ درصد از سکنه زمین را روستائیان تشکیل داده و آنان بیش از هر کس دیگری محتاج استفاده و اجرای برنامه‌‌‌های توسعه در همه جوانب می‌باشند. از طرف دیگردر دوره‌‌‌های اخیر توسعه روستایی را امری ناگزیر در توسعه ملی می‌دانند و بدون توسعه روستایی و کشاورزی رشد صنعتی موفق نخواهد شد یا اگر موفق شود عدم تعادل سرمایه داخلی را در اقتصاد ملی ایجاد خواهد کرد که موجب مشکلاتی از قبیل فقر گسترده،نابرابری و بیکاری خواهد شد. اگر چه توجه به توسعه روستایی در تراز توسعه شهری شروع شد، با این وجود امروزه کمتر جامعه ای را می‌توان یافت که در آن به جامعه روستایی و توسعه آن توجهی نکنند. در همین راستاست که تعریف توسعه روستایی چهارچوب کلی خود را از تعریف توسعه بطور اعم برگرفته است و در واقع چیزی را که توسعه بدنبال آن است، توسعه روستایی نیز به همان مسیر حرکت می‌کند یعنی بهبود در وضع عمومی مردم.

▪ بانک جهانی، توسعه روستایی را چنین تعریف می‌کند: "توسعه روستایی راهبردی است که به منظور بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی گروه خاصی از مردم (روستائیان فقیر) طراحی شده است؛ این فرایند شامل بسط منابع توسعه در میان فقیرترین اقشاری است که در مناطق روستایی در پی کسب معاش هستند، این گروه شامل کشاورزان خرده پا، خوش نشینان و کشاورزان بی زمین است. "

▪ دکتر اسماعیل شهبازی می‌گوید:" توسعه روستایی یعنی تکامل دانش و تعالی شخصیت اعضای جوامع روستایی، رشد معلومات عمومی روستائیان در ابراز عقیده و اظهار نظر پیرامون سرنوشت خود و جامعه خویش، رشد اندیشه‌‌‌های سازنده در خودیاری و همیاری اعضای جوامع روستایی، بلوغ فکری روستائیان در شناخت مراحل مسایل مربوط به خود و اجتماع خود با افزایش روزافزون انگیزه‌‌‌های روستائیان برای مشارکت در امور اداره جامعه خود،... و سرانجام بلوغ اندیشه‌‌‌ها و تلاش پیگیر و اقدام مصمانه روستائیان برای بهسازی جامعه خویش از طریق خودآموزی، خودیاری و همیاری می‌باشد. "

با این حساب توسعه روستایی را به قوت می‌توان مقدمه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و مؤخره توسعه در سطح ملی قلمداد کرد.

▪ "مایکل تودراو"در مورد توسعه روستایی می‌گوید: " توسعه روستایی باید در چهارچوب تحولات ساختهای اقتصادی و اجتماعی نهادها در روابط فزاینده در مناطق روستایی مورد بررسی قرار گیرد. هدفهای توسعه روستایی می‌تواند عموماً به رشد کشاورزی و اقتصادی محدود شود، هدفهای فوق باید برحسب توسعه متعالی اقتصادی و اجتماعی با تاکید بر توزیع عادلانه تردرآمدهای روستایی، بهبود بهداشت، تغذیه و مسکن در سطحی گسترده تر و بالاخره دسترسی وسیع تر به آموزش رسمی و غیررسمی برای کودکان و بزرگسالان، ارتباط مستقیمی با نیازها و ظرفیتهای روستائیان دارد، پس توسعه ای که در مناطق روستایی باید صورت گیرد، ضروری است، همانند مناطق شهری دارای خصوصیات زیر باشد:

خصوصیات توسعه در مناطق عقب مانده

۱) توسعه باید تغییری در جهت بهبود شرایط برای اکثریت مردم باشد.

۲) مردمی که از آن سود می‌برند باید بیش از مردمی باشند که از آن متضرر می‌شوند.

۳) توسعه باید دست کم مردم را نسبت به تامین حداقل نیازهای زندگیشان مطمئن سازد.

۴) توسعه با نیازهای مردم هماهنگی و مطابقت داشته باشد.

۵) توسعه باید باعث تشویق خود اتکایی گردد

۶) توسعه باید بهبود طولانی تر و مستمر را به ارمغان آورد ونباید باعث تخریب محیط زیست طبیعی شود. "

● اهداف توسعه

الف) دستیابی سریع به افزایش در تولیدات کشاورزی و صنعتی

ب) افزایش کارایی در رابطه با استفاده کامل از منابع کمیاب و اراضی کشاورزی و پتانسیلهای اقتصادی

ج) جذب سرمایه‌‌‌های بیشتر و استفاده مؤثر تر از آن در توسعه شهری و روستایی

د) ایجاد فرصتهای شغلی برای کارگران و بیکاران فصلی و دائمی

هـ) توزیع مجدد درآمد

و ) ارتقاء سطح زندگی جمعیتهای شهری و روستایی (بهداشت، محیط فیزیکی، فرصتهای اجتماعی، محرومیت زدایی مادی، ایجاد اشتغال، بهبود شرایط کاری و توسعه آموزش و پرورش)

ز ) مشارکت در سطح جامع (مشارکت در تمام امورات مربوط به جامعه توسط خودشان)

● نقش اطلاع‌رسانی و رسانه‌‌‌های ارتباطی در توسعه

امروزه وسایل ارتباط جمعی (رادیو،سینما، تلویزیون و مطبوعات و... ) با انتقال اطلاعات و دانشهای جدید و تبادل افکار و عقاید عمومی در راه پیشرفت و توسعه فرهنگ و تمدن بشری نقش اساسی بر عهده دارند، عصر ما عصر ماهواره‌‌‌ها و کامپیوترهاست عصر تسلط بشر بر زمان و مکان، زمین و جهان است. امروز همه چیز در شرف تغییر و تحول قرار دارد و این تغییر همه اقشار را در بر می‌گیرد چه در شهر و چه در روستا و در این راه نمی‌توان از نقش وسایل ارتباط جمعی در این تحولات چشم پوشید.

اکنون دیگر بدون اطلاع از وقایع روزمره و بدون استفاده از وسایل ارتباط جمعی نمی‌توان زندگی کرد، زیرا انسان تنها به واسطه آن می‌تواند مراحل رشد و تکامل مادی و معنوی خویش را طی کند. بسیاری از محققان مربوط به مسایل توسعه کشورهای جهان سوم معتقدند که با استفاده صحیح از وسایل ارتباط جمعی می‌توان با فقر و بی سوادی به مبارزه برخاست و همچنین با آموزش فنون و روشهای نوین در اشکال اطلاعات و آگاهی‌ها در زمینه‌‌‌های گوناگون اعم ازصنعت، خدمات، کشاورزی، باغداری، دامداری و... . بر میزان تولیدات گوناگون در شهر و روستا افزود.

بی جهت نیست که پیشرفت و توسعه وسایل ارتباط جمعی و اطلاع‌رسانی با توسعه اقتصادی و اجتماعی مکمل و لازم و ملزوم همدیگرند. وسایل ارتباط جمعی از یک سو جزء عوامل آگاهی دهی، هماهنگ سازی و سازماندهی مورد نظر در ارائه و اجرا ی طرحهای مختلف توسعه روستایی به شمار می‌روند و از سوی دیگر خود بعنوان شاخصهای توسعه در برنامه‌‌‌های توسعه دارای جایگاه و اهمیت خاصی می‌باشد.

توسعه وسایل ارتباط جمعی در جهان سوم با نظرات دانیل لرنر مرتبط است که در سال ۱۹۵۰ طرح تحقیقاتی خویش را با مساعدت موسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه کلمبیا در شش کشور ایران، ترکیه، لبنان، مصر، سوریه و اردن به انجام رساند که حاصل آن انتشار کتابی با عنوان «گذار از جامعه سنتی؛ نوگرایی خاورمیانه» در سال ۱۹۵۸ می‌باشد. لرنر در کتاب خویش تجدد ونوگرایی را معادل توسعه دانسته و آنرا با چهار متغیر مرتبط می‌داند:

▪ افزایش میزان شهرنشینی

▪ گسترش سواد

▪ دسترسی مردم به وسایل ارتباط جمعی

▪ افزایش میزان مشارکت سیاسی و اقتصادی مردم

لرنر لازمه دگرگونی را سه تحرک جغرافیایی، اجتماعی و روانی افراد می‌داند و به نظر او تحرک جغرافیایی روستائیان به سوی شهرها باعث تحرک اجتماعی از طریق سوادآموزی و استفاده از وسایل ارتباط جمعی می‌شود که نتیجه‌‌ی آن نوعی تحرک روحی و «همدلی» و آمادگی برای ایفای نقشهای جدید اجتماعی و مشارکت اقتصادی و سیاسی است.

"شرام"نیز اهمیت کاربرد وسایل ارتباط جمعی را در دگرگونی‌های جهان سوم بویژه در کشاورزی، بهداشت، سواد و آموزش مورد تایید قرار می‌دهد.

"رائو" نشان می‌دهد که توسعه زمانی در هند تسریع گردید که افراد دسترسی کافی به اطلاعات داشتند،"دوب"نیز در آفریقا به همین نتیجه رسیده است.

● نظریه اشاعه نوآوری در فرایند تجدد و توسعه

"در حالی که پژوهشگران و تصمیم‌سازان در سطح کلان درباره نقش حمایتی رسانه‌های جمعی در توسعه و نقش حمایتی آنها در نوسازی بحث می‌کردند، نظریه نشر نوآوری به‌تدریج به عنوان یک چارچوب محلی برای هدایت ارتباطات در خدمت توسعه مطرح شد. نظریه نشرنوآوری، ارتباطات نظری مهمی نیز با پژوهشهای متمرکز بر حوزه تأثیرات ارتباطی داشت. تأکید نظریه نشرنوآوری عمدتاً بر تأثیرات ابزارهای ارتباطی بود: قدرت پیامهای رسانه‌ای و رهبران فکری برای ایجاد دانش مربوط به رویه‌ها و ایده‌های جدید و نیز قدرت متقاعدسازی مخاطبان پیامها برای اتخاذ نوآوریهایی که از بیرون به آنها ارائه می‌شد. نخستین تعریف توسعه در این چارچوب این چنین ارائه شده بود: نوعی تغییر اجتماعی که در آن ایده‌های تازه برای افزایش درآمد سرانه و ارتقای سطح زندگی، از طریق روشهای مدرن تولید و بهبود وضعیت سازمان اجتماعی، به یک نظام اجتماعی داده می‌شود (Rogers,۱۹۶۹,p. ۱۸).

اورت ام. راجرز که اثرش در این زمینه نقش محوری دارد، در تحلیل نشر نوآوری و یا اشاعه هر ایده تازه، عناصر عمده زیر را شناسایی کرد :

۱) نوآوری.

۲) ارتباطات از طریق کانالهای مشخص.

۳) در بین اعضای نظام اجتماعی.

۴) به مرور زمان (Rojers, ۱۹۷۱). در این نظریه، پذیرش نوآوری، روندی تعریف می‌شود که در آن فرد در نخستین مرحله‌ای که از نوآوری مطلع می‌شود، تصمیم می‌گیرد نوآوری را بپذیرد و یا اینکه آن را طرد کند. پنج مرحله‌ای که در اینجا مطرح می‌شود عبارتند از: آگاهی، علاقه، ارزش‌یابی، آزمون و پذیرش.

مطالعات متمرکز بر نوآوری از این امر حکایت داردکه به‌طور نسبی، گروههای پذیرنده عمدتاً جوان هستند، موقعیت اجتماعی و وضعیت مالی بهتری دارند، دست‌اندرکار امور تخصصی بوده و به لحاظ توانمندیهای ذهنی نسبت به دیرپذیرندگان قدرتمندترند. کسانی که نوآوری را زودتر پذیرفته‌اند؛ از جنبه ارتباطی، بیشتر از رسانه‌های جمعی و منابع اطلاعاتی جهانی استفاده می‌کرده‌اند. علاوه بر این، مناسبات اجتماعی کسانی که زودتر به نوآوری تن داده‌اند، جهانی‌تر از دیرپذیرندگان بوده و خصوصیت و قدرت رهبری فکری هم در آنها بالاتر از گروه دیرپذیرنده بوده است.

نشرنوآوری بر ماهیت و نقش ارتباطات در تسهیل اشاعه نوآوری در جوامع محلی تأکید ورزید. به‌این ترتیب می‌توان گفت که مطالعات نشرنوآوری، تأثیر ارتباطات (بین فردی و رسانه‌های جمعی) بر تغییر روش زندگی از سنتی به مدرن را مستند ساخت. "

● استفاده از وسایل ارتباط جمعی برای آموزش جوامع در حال توسعه

دکتر کاظم معتمد نژاد نقش وسایل ارتباط جمعی را آگاهی دهی، نظارت، راهنمایی و آموزش می‌داند که به این مجموعه می‌توان نقش سرگرمی و تفریح (چارلز رایت ) را نیز اضافه نمود.

وسایل ارتباط جمعی با تحت پوشش قرار دادن مخاطبان متنوع و گوناگون در مجموعه‌‌‌های گسترده جغرافیایی با سرعت، دقت و ظرفیت زیادی می‌تواند وسیله ایده الی برای اشاعه نوآوریها و اطلاع‌رسانی به مخاطبان گردند و همین خصایص باعث آن شده است که کارشناسان و محققان توسعه سخت بدنبال استفاده از این گونه وسایل برای تسریع در روند توسعه کشورهای عقب مانده باشند.

در طول صد سال گذشته توانایی بشر برای انتقال و انتشار سریع اطلاعات درست در بین میلیونها نفر از مردم به گونه ای شگفت انگیز افزایش یافته است. اختراع تلگراف، رادیو و تلویزیون و همچنین توسعه قطارهای سریع السیر، اتومبیل و هواپیما به همراه توسعه بزرگراههای ارتباطی، اینترنت و ارتباطات دور؛ کشورها و جمعیتها را در اثر بهبود جریان آزاد اطلاعات به هم نزدیک کرده است.

تا سالیان اخیر روستانشینان به اندازه ساکنان شهر از مزایای شبکه‌‌‌های بهبود یافته ارتباطی بهره‌مند نبودند، توسعه و رواج رادیوهای ترانزیستوری باطری دار بیش از هر نوع وسیله ارتباط جمعی دیگر به بهبود وضعیت دسترسی روستائیان و حتی جوامع شهری ( در سالهای نه چندان دور) به منابع اطلاعاتی بویژه در کشورهای در حال توسعه مدد رسانده است.

هم اکنون تمام مردم جهان به اطلاعاتی که از طریق رادیو منتشر می‌شود دسترسی دارند و تعداد فراوانی نیز میتوانند برنامه‌‌‌های تلویزیونی را ببینند، بتدریج با تولید انبوه و کاهش قیمت تلویزیون، این وسیله ارتباطی در شهرها و بسیاری از روستاها جایگاه خود را پیدا کرده است. نشریات نیز که پیش از وسایل الکترونیک در دسترس بوده‌اند در طول ۵۰ سال گذشته به سرعت پیشرفت کرده‌اند.

کیفیت و سرعت انتقال اطلاعات گفتاری و دیداری به میزان چشمگیری افزایش یافته و روشهای مناسب تری برای چاپ و توزیع روزنامه‌‌‌ها و مجلات پدید آمده است. با این همه و به علت رواج بیسوادی در کشورهای در حال توسعه تاثیر آنها شاید بسی کمتر از رادیو و تلویزیون بوده است.

تقویت بیشتر کوششهای مربوط به وسایل ارتباط جمعی و توسعه مخصوصا در جوامع روستایی به طور عجیبی به روزنامه‌‌‌ها و مجلات بستگی دارد تا جایی که روزنامه‌‌‌ها و مجلات وجود دارند روستائیان آن را بدست آورده و می‌خوانند و مجرای ارزشمندی برای انتقال اطلاعات محسوب می‌شود.

رادیو نیز تاثیر چشمگیری در افزایش اطلاعات و آگاهی‌‌‌های شهرنشینان و روستائیان در سراسر جهان بر جای گذاشته است امروزه کارگران و کشاورزان کشورهای صنعتی به احتمال زیاد در هنگام کار یک دستگاه رادیو همراه دارند و این حتی در مورد کارگران و کشاورزان کشورهای در حال توسعه نیز صدق می‌کند زیرا رادیو به مجرای شنیداری ارتباط می‌یابد و مردم بویژه کارگران صنعتی و کشاورزی می‌توانند ضمن شنیدن آن کارهای دیگری نیز انجام دهند. تلویزیون نیز در اثر توانایی‌اش در ارایه اطلاعات همزمان از طریق مجراهای شنیداری و دیداری بدون اینکه الزاماً دریافت کنندگان سواد داشته باشند وسیله چشمگیری در جوامع از نظر آموزشهای شنیداری و دیداری به شمار می‌رود.

در کشورهای مختلف از وسایل ارتباط جمعی برای توسعه شهری و روستایی استفاده‌‌‌های زیادی شده است بعنوان مثال در هند روزنامه‌‌‌های اصلی علاوه بر پرداختن به مسایل شهری به اقشار گوناگون جمعیت روستایی نیز توجه قابل ملاحظه ای نشان داده و در رابطه با مشکلات کشاورزان و کارگران ساده کشاورزی، گروههای قبیله ای و سایر بخشها مسایلی را منعکس می‌کنند، از تلویزیون و رادیو نیز در این کشور جهت توسعه استفاده‌‌‌های فراوانی شده است. در ایران نیز در زمینه استفاده از وسایل ارتباط جمعی در جهت توسعهشهری و بالاخص رشد روستایی استفاده شده از جمله مجلات جهاد روستا و صالحین روستا،فلاحت اسکندری، مجله روستا و... .

در ارتباط با رادیو نیز می‌توان به برنامه‌‌‌های کوچندگان و صدای روستا اشاره کرد که در شبکه سراسری پخش شده و ویژه روستائیان و عشایر است. این برنامه‌‌‌ها در کنار برنامه‌‌‌های اصلی توسعه جهت تمام مردم کشور از جمله شهرنشینان، صنعتکاران،کارمندان و... بوسیله رادیو تهیه و پخش شده است.

مادامی که دهقانان و کشاورزان و حتی بسیاری از شهرنشینان، سواد نیاموزند به ندرت می‌توانند از وسایل ارتباط جمعی چاپی سود ببرند مگر از طریق اعضای باسواد خانواده یا دوستان خود بتوانند نیازمندیهای اطلاعاتی خود را از طریق وسایل ارتباط جمعی چاپی بدست آورند اما مشکل اینجاست که روزنامه‌‌‌ها و مجلات اصولاً به موضوعهای مورد علاقه شهرنشینان بیشتر توجه می‌کنند تا جامعه روستایی، لکن در سالهای اخیر با تخصصی شدن نشریات این معضل تا حدودی برطرف شده است، زیرا دربسیاری از کشورهای در حال توسعه مجلات مخصوص روستائیان انتشار می‌یابد که فقط به مسایل مربوط به روستا می‌پردازد.

● رادیو

تلاشهای مربوط به استفاده از تکنولوژی ارتباطی در فرایند توسعه ابتدا با استفاده از رادیو آغاز شد. هنوز این رسانه ارزان و با انعطاف بیشتر از سایر رسانه‌‌‌ها در پروژه‌‌‌های توسعه مورد استفاده قرار می‌گیرد و تقریباً سه چهارم سکنه کشورهای در حال توسعه از رادیو استفاده می‌کنند. پیشرفت رادیو تاثیر چشمگیری در افزایش اطلاعات و آگاهی‌‌‌های مردم بالاخص روستائیان در سراسر جهان برجا گذاشته است. اطلاعات سریع، به موقع و دقیق یک عنصر ضروری برای مبارزه با شایعات یا کاهش امکان بروز خشونت است.

رادیو بعلت حجم کم، داشتن نیروی اقناع و نفوذ فراوان، نیروی مزیتی و غافلگیر کننده، دامنه انتشار وسیع و قابل استفاده بودن آسان در فرایند توسعه می‌تواند نقش ارزنده ای داشته باشد اگر چه معایبی نیز دارد.

● رادیوی جماعتی الگوی آموزش

اگر تمرکز از وسیله ارتباطی گرفته شود و یکسویه بودن ارتباط و حالت دستوری از یک منبع بر گیرندگان حذف شود می‌توان به نسخه بهتری دست یافت. راه حل این مسئله در مشارکت مردم در تمام عناصر فراگرد ارتباط جمعی ازجمله گردآوری اطلاعات،تنظیم و اشاعه آن است. در برخی از کشورهای در حال توسعه این اقدام با طراحی رادیوهای جماعتی (Community Radio) آغاز شد.

این رادیوها که از فرستنده‌‌‌های کوچک محلی تشکیل شده خودگردان هستند، فرستنده در یک منطقه شهری یا روستایی کوچک نصب و تهیه و تولید برنامه‌‌‌ها بر عهده افراد محلی گذارده می‌شود طوری که مجریان، گویندگان، نوازندگان و خبرنگاران رادیو همگی از میان ساکنان همان منطقه انتخاب می‌شوند. زبان و موسیقی محلی مورد استفاده است. کارشناسان فقط از دور و بطور غیرمستقیم سرویسهای لازم را به رادیو می‌دهند. هرچند که اجرای اینگونه برنامنه‌‌‌ها بدلیل محدودیت قانونی در ایران بعید به نظر می‌رسد.

● تلویزیون

این رسانه در روند توسعه ملی بسیاری از کشورها نقش اصلی را بر عهده داشته است اما به جز چند مورد محدود، در اغلب کشورها نقش چندان مهمی را در توسعه روستایی ایفا نکرده است. تلویزیون در اثر توانایی اش در ارایه اطلاعات همزمان از طریق مجاری شنیداری- دیداری وسیله چشمگیری است. با این وجود تلویزیون بویژه در کشورهای در حال توسعه( بالاخص کشورهای فقیر آفریقایی) هنوز هم وسیله پر هزینه ای برای مصرف کنندگان به شمار می‌آید. بهای دستگاه، هزینه برنامه‌‌‌های آن و نبود شبکه سراسری برق در بعضی کشورهای در حال توسعه می‌تواند مانع جدی در سر راه آن باشد.

بطور کلی تلویزیون یک وسیله ارتباط جمعی است که مانند روزنامه‌‌‌ها و رادیو دارای جنبه‌‌‌های گوناگون خبری، تفریحی و آموزشی است و برای تبلیغات نیز به طرق گوناگون مورد استفاده قرار می‌گیرد چون از تصویر سود می‌برد بنابراین در شهرها و روستاها می‌توان از تلویزیون در جهت آموزش و افزایش معلومات افراد و حتی ترویج برنامه‌‌‌های مربوط به بهبود وضعیت زندگی، بهداشت و شیوه‌‌‌های تولید استفاده نمود.

● نشریات محلی و نقش آن در توسعه

نشریات محلی نیز در این میان نقش مهمی ایفا می‌کنند. این نشریات سبب شدند تا نوع جدیدی از روزنامه نگاری ساده و توده فهم بوجود آید؛ در این نشریات باید ستون نامه به نشریه به شدت فعال شده و اکثرشان در قطع تابلوئید منتشر شده، اخبار آنان کم و از تصاویر و عکس فراوان در آنان استفاده شود. بهتر است اکثریت پرسنل را نیز خود اهالی منطقه بعهده گیرند.

گرچه استفاده از رسانه‌‌‌های چاپی برای توسعه محلی و روستایی نیز نخستین بار در غرب مورد استفاده قرار گرفته اما در کشورهای جهان سوم گامهایی در این رابطه برداشته شده است از جمله در کشور فقیر کنیا ۱۱ نشریه روستایی که ماهی دو بار منتشر می‌شوند وجود دارد.

نخستین نشریه مرتبط با روستائیان در ایران «فلاحت مظفری» است که در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی منتشر شده و برای تشویق زارعین به خرید آن، قیمت آن نصف شده بود. اما اولین نشریه کاملاً روستایی ایران را می‌توان مجله «کشاورز» نام برد که در سال ۱۳۱۱ قمری شروع به انتشار نمود.

رادیوهای نفتی و باطری دار نیز در حوالی دهه‌‌‌های ۲۰ و ۴۰ شمسی در روستاها و مناطق کمتر توسعه یافته ایران مورد استفاده قرار گرفت و در همین دوران بود که ماهی یک یا دو بار سینما سیار به شهرهای کوچک و روستاها

● می‌آمد و برای مردم فیلم رایگان پخش می‌نمود.

در زمینه رادیو، رادیو مشهد، سنندج، شیراز، کرمانشاه، گرگان و زاهدان هر کدام هفته‌ای چند ساعت برای روستائیان برنامه خاص پخش می‌کردند.

● توسعه و ترویج رودر رو

بعلت بیسوادی مناطق کمتر توسعه یافته یا روستایی و یا دسترسی کم آنان به همه وسایل ارتباطی توده ای، بر اساس تحقیقات بعمل آمده ( محسنیان راد- توسعه روستایی ) بهترین روش جهت اجرای برنامه‌‌‌های توسعه در جوامع سنتی،روستایی و شهرهای کوچک ؛ ترویج و ارتباط رودر روی کارشناسان با مردم می‌باشد.

ارتباط شفاهی رودر رو به همراه استفاده از وسایل کمک آموزشی چون اسلاید، بروشور،فیلم و ابزار سمعی و بصری می‌تواند میزان فراگیری و یادگیری مردم کم سواد را به شدت افزایش دهد. بهترین نمونه آنرا می‌توان موفقیت برنامه‌‌‌های کنترل جمعیت با حضور کارشناسان تنظیم خانواده در روستا‌‌‌ها و مناطق دور افتاده ذکر نمود که به شدت به کاهش زاد و ولد در این مناطق منجر شد در حالیکه حین همین برنامه از مدتها پیش توسط رسانه‌‌‌های جمعی مانند رادیو و تلویزیون ترویج و پخش می‌شد اما اثر چندانی بر کنترل زاد وولد در مناطق روستایی نداشت.

● الگوی دومرحله‌ای تأثیر پیام و توسعه در جوامع سنتی

همچنانکه " کاتز" و " لازارسفلد " اشاره می‌کنند در جوامع سنتی نمی‌توان به صرف " بمباران اطلاعاتی" مخاطبان و مردم ( نظریه گلوله جادویی )، پیامهای ارتباطی بالاخص برنامه‌‌‌های توسعه را منتشر و به نحو مؤثری منتقل کرد.

در اینگونه جوامع بدلیل فقدان سواد و بی خبری از تحولات سایر ممالک، معمولا مخاطبان با بدبینی به برنامه‌‌‌های وسایل ارتباط جمعی نگریسته و برای تایید یا رد این پیامها به " رهبران فکری" یا " افراد مرجع" جامعه که همان مطلعان یا ریش سفیدان هستند مراجعه می‌کنند و برای نحوه مقابله با پیامها ( تاثیر مثبت و عمل به آن یا تاثیر منفی و رد پیام) از آنها کسب تکلیف می‌کنند. گرچه بدلیل افزایش آگاهیهیا ی عمومی امروزه تاثیر رهبران فکری در رد یا پذیرش پیامهای ارتباطی کاهش یافته است اما هنوز هم در برنامه‌ریزی جهت اشاعه نوآوریها و هرگونه رشد اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی نباید از نقش رهبران افکار غافل بود و در طراحی پیامها آنانرا مد نظر قرار داد. بدیهی است کسب حمایت رهبران فکری جوامع سنتی در برنا مه‌‌‌های توسعه از فاکتورهای اساسی جهت موفقیت این برنامه‌‌‌ها بشمار می‌رود.

● برنامه‌‌‌های ارتباطی برای توسعه در جهان

تاکنون سردرگمی در امر تولید و شیوه‌‌‌های ثمربخش آن به روشنی مشهود بوده است تا جایی که برنامه‌ریزی توسعه حدود ۵۵ کشور در حال توسعه نشان داده است که میزان شکست اجرای برنامه‌‌‌های توسعه بسیار بیشتر از میزان موفقیت آنها بوده است و وضع کشورهای مذکور در ادامه برنامه‌‌‌های توسعه بجای آنکه بهتر شود بدتر شده است.

در کنار این سردرگمی‌‌‌های عمومی‌، نظریه‌‌‌های مربوط به نقش وسایل ارتباط جمعی در استفاده عمومی برای توسعه نیز زیر سوال رفته است. آنچنان که "رابرت استیونسون" در کتاب «توسعه ارتباطات و جهان سوم» می‌نویسد:" در انتهای دهه ۱۹۸۰ در حالی که ۲۰ سال است بحث نقش وسایل ارتباط جمعی در توسعه اقتصادی و اجتماعی جهان سوم هنوز نیز دنبال می‌شود نه در مفهوم توسعه برای جهان سوم به یک جمع بندی قطعی رسیده ایم و نه حدود و مرزبندی‌‌‌‌های نقش وسایل ارتباط جمعی در این زمینه بطور مشخص تعیین شده است. "

عده‌ای از اندیشمندان علت این سردرگمی را نگاه تک بعدی به توسعه می‌دانند. اقتصاددانان به کمیت کالا و دانشمندان علوم سیاسی به قدرت و جامعه شناسان به کارکردهای اجتماعی توسعه توجه دارند ؛ اما توسعه ملی نیازمند فراهم آوردن فرصت برای هر یک از این سه بعد در بالاترین حد است.

استفاده از وسایل ارتباط جمعی برای توسعه بویژه توسعه روستایی ابتدا در کشورهای غربی آغاز شد. سال ۱۹۳۳ دولت ایتالیا نخستین تجربه استفاده وسیع از رادیو را برای توسعه آغاز کرد.

در آن سال یک فرستنده مخصوص روستائیان تاسیس شد که هدف آن توسعه کشاورزی، بویژه دستیابی به خودکفایی در تولید گندم بود.

بولیوی برای آموزش نحوه‌ی کاشت سویا و تولید پروتئین به روستائیان از ویدیو بهره جست، در هندوراس برای کاهش مرگ و میر ناشی از اسهال کودکان از وسایل ارتباط چاپی استفاده شد.

چین از اواسط دهه ۱۹۸۰ پخش مستقیم ماهواره ای را برای سواد آموزی و ارتقای سطح تحصیلی مردم روستایی آغاز کرده است.

هند از ۱۹۶۵ بر اثر مساعدت شرام، استفاده از ماهواره را شروع و از واسط سال ۱۹۷۵ یک برنامه آزمایش پخش مستقیم برنامه‌‌‌های تلویزیونی ویژه روستائیان از طریق ماهواره آغاز شد. در ۲ هزار و ۳۳ دهکده هندوستان گیرنده‌‌‌های ۱۲۴ اینچی نصب گردید.

در بعضی از کشورها فیلم‌‌‌های آموزشی توسط کامیونهای مخصوص به سطح روستاها برده شده و در آنجا برای روستائیان و کشاورزان بصورت رایگان نشان داده می‌شود.

● آگاه سازی رسانه‌ای

می‌توان از چندین شیوه ارتباطی گوناگون در زمینه‌‌‌های ترویج بهداشت، رفاه خانواده، کشاورزی، علوم و فنون و توسعه همه جانبه، مصرف نیرو انرژی، محیط زیست و... . استفاده بعمل آورد.

این تبلیغات را می‌توان عموماً با استفاده از رسانه‌‌‌هایی از قبیل رادیو، تلویزیون و نمایشگاه صورت داد حتی اگر پیام گیران آن نواحی، عموماروستایی باشند. برای این منظور می‌توان از وسایل آگاه سازی بیرونی شامل رنگ آمیزی دیوار و درج نوشته روی آن، اسلاید سینمایی، تهیه خبرنامه و آگهی و ارسال آن از طریق پست انبوه را نام برد.

این بهترین روش برای اطلاع‌رسانی در مناطق کمتر توسعه یافته بویژه روستاها به شمار می‌رود، با استفاده از این شیوه می‌توان سیاستهای دولت را در همه جا منعکس کرد. این شیوه یک کانال ارتباطی توسعه ای است که از یک سو اطلاعات را ازمیان مردم توسط ارتباطات میان فردی گردآوری و آنرا طی گزارش به سازمانهای مسئول می‌فرستد. با استفاده از تلفیق گونه‌‌‌های سنتی و جدید ارتباطات و بهره گیری از تکنیکهای ارتباطی چون برنامه‌‌‌های نمایش فیلم، سرود، تئاتر، برگزاری نمایشگاههای عکس و اسلاید، توزیع مواد چاپی، تشکیل گروههای بحث و بررسی، سمینارها، گردهمایی‌‌‌ها و... می‌توان شکل نوینی از ارتباطات دوسویه برای توفیق در توسعه به مرحله اجرا گذارد زیرا پرواضح است که ارتباط جمعی منبع نفوذ ضعیف تری نسبت به ارتباطات میان فردی محسوب می‌شود.

● کلام آخر

اگر وسایل ارتباط جمعی برنامه‌‌‌های خود را با خواست، نیاز و فرهنگ مخاطبان محلی هماهنگی نمایند و آنچه اصولاً اینگونه ارتباطات حالت دوسویه به خود بگیرند و اگر موانع خودگردانی وسایل ارتباط جمعی جماعتی را بتوان از سر راه برداشت می‌توان در کنار شبکه‌‌‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی، ماهواره‌‌‌های جهانی، صداهای بومی را نیز به گوش مخاطبان رساند و فرصت گزینش پیام مناسب را برای آنان فراهم نمود.

استفاده از وسایل ارتباط جمعی جماعتی و یا خودگردانی وسایل ارتباط جمعی در روستاها و شهرستانهای کوچک و عموما کشاورز که در آن مشارکت در تولید پیام و استفاده از بازخورد بسیار اهمیت دارد امروزه باید سرلوحه کشورهای در حال توسعه قرار گیرد.

واضح است که الگوهای توسعه‌ای که صرفاً بیانگر انتقال پیام از مرکز به مناطق کوچکتر و روستاها باشد، بی توجه به ارزشها و سنن آنان و بدون مشارکتشان در تولید، پردازش و توزیع آن است همواره محکوم به شکست است.

نویسنده: شفیع بهرامیان_مدرس روابط عمومی دانشگاه‌ جامع علمی کاربردی واحد ارومیه

فهرست منابع و ماخذ

۱) بررسی چگونگی تاثیر وسایل ارتباط جمعی در افزایش اطلاعات روستائیان، پایان نامه کارشناسی ارشد ارتباطات، اشرف حامدی اغولوبیگ – دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی- دانشگاه علامه طباطبایی تهران

۲) جایگاه ارتباطات در برنامه‌‌‌های توسعه ایران، عبداله ذاکر، دانشجو پایان نامه کارشناسی ارشد ارتباطات دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی- دانشگاه علامه طباطبایی تهران

۳) ارتباط جمعی و توسعه فرهنگهای محلی، جلال محمدی، پایان نامه کارشناس ارشد ارتباطات – دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی – دانشگاه علامه طباطبایی تهران

۴) توسعه روستایی، رابرت چمبرز، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۶

۵) توسعه و برنامه‌ریزی روستایی، فریدون کامران، تهران، انتشارات آوای نور،۱۳۷۴

۶) ارتباط جمعی و رشد ملی، ابراهیم رشیدپور، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، ۱۳۴۸

۷) توسعه و ترویج روستایی، اسماعیل شهبازی، تهران دانشگاه تهران

۸) نظریه‌های ارتباطات توسعه - نوشته سرینیواس آر. ملکات- ترجمه دکتر یونس شکرخواه