«کهنه بازار» قم با پیرمرد هایش

وقتی به دالان سایه دار و خنک راسته ی بازار کهنه ی قم وارد می شوید, فکر می کنید خلوتی بازار به خاطر سر ظهر آمدن است اما واقعیت این است که بیشتر حجره ها و مغازه های این بازار از سال ها پیش تعطیل شده و قفل درهای چهار لنگه و چوبی حجره ها و دالان ها سال هاست با کلید آشنا نشده اند

وقتی به دالان سایه‌دار و خنک راسته‌ی بازار کهنه‌ی قم وارد می‌شوید، فکر می‌کنید خلوتی بازار به‌خاطر سر ظهر آمدن است؛ اما واقعیت این است که بیشتر حجره‌ها و مغازه‌های این بازار از سال‌ها پیش تعطیل شده و قفل درهای چهار لنگه و چوبی حجره‌ها و دالان‌ها سال‌هاست با کلید آشنا نشده‌اند.

بازار قم مانند همه‌ی بازارهای قدیمی، در جریان تحولات شهری و نوسازی‌های بی‌ملاحظه، با یک خیابان از وسط به دو نیم تقسیم شده و سال‌هاست که قمی‌ها یک بازار قدیم و یک بازار جدید، با دنیاهایی متفاوت و دور از هم دارند. سال‌هاست اگر مردم کاری نداشته باشند و مسیرشان نخورد، سمت بازار کهنه نمی‌روند و بیشتر مایحتاج عمومی مردم در همان بازار جدید، با جنس‌های چینی تأمین می‌شود.

قمی‌ها هم مانند مردم بیشتر شهرهای ایران، شناخت و آگاهی کافی از بافت تاریخی شهرشان ندارند. اغلب آن‌ها بخش‌های تاریخی شهرشان را با بافت فرسوده و از دست رفته‌اش که حالا کاربری‌ای به‌جز انبار و کارگاه ندارد، یکی می‌دانند که اگر همین کاربری هم نبود، شاید سال‌ها پیش بافت تاریخی قم خراب می‌شد تا دست و پاگیر هم نباشد.

کارگاه‌های چوب‌بری، جاروسازی، زغال‌سازی، گنجه‌سازی، رنگ‌رزی و ... که در شهر، فضای زیادی می‌خواهند به‌راحتی در بازار کهنه‌ی قم و کاروانسراهای قاجاری ثبت ملی شده‌ی آن قرار گرفته‌اند و هیچ کسی مالک خصوصی آن‌ها را درباره‌ی این شرایط توجیه نکرده است. در حاشیه‌ی بازار به‌وفور مغازه‌ها و کارگاه‌هایی دیده می‌شود که سر یا ته‌شان به یک کاروانسرا، سرای قدیمی یا آب‌انباری دیدنی و تاریخی و البته آسیب‌دیده می‌رسد که حالا فقط برشی کوتاه از دیوار، ورودی، مناره یا بادگیر آن‌ها شاید برای یادآوری گوشه‌ای از تاریخ، باقی مانده است.

بسیاری از حجره‌های راسته‌ی بازار کهنه‌ی قم این روزها به ساخت وسایل ساده‌ی چوبی مانند میز و نیمکت، دسته‌بیل، کلنگ، گنجه‌ها و قفسه‌های پرنده‌های خانگی، تعداد محدودی رنگ‌رزی که در حال انقراض هستند، تعدادی عطاری و مغازه‌هایی برای اجاره دادن لوازم مربوط به مراسمی مانند تعزیه اختصاص یافته است، اما مغازه‌دارهای پیر و خسته‌ی آن‌ها برنامه‌ای برای آینده‌ی حجره‌های خود ندارند.

به گفته‌ی بسیاری از ساکنان کهنه‌بازار قم، اگر این بازار در مسیر تردد مردم نبود، آن‌ها هیچ‌وقت از این گذر تنگ عبور نمی‌کردند و همین آخرین کاربری حیاتی بازار که در واقع، بلای جانش هم شده است، بدون عبور خودروها و موتورها از دست می‌رفت. به همین دلیل، بسیاری از بازاری‌های قدیمی کهنه‌بازار قم حتا با وجود اذیت و آزاری که برای‌شان وجود دارد، راضی به بستن مسیر خودروها و موتورها نیستند، زیرا معتقدند اگر این راه بسته شود، دیگر همین چند مشتری و رفت‌وآمد آن‌ها هم از دست می‌رود.

براساس دل‌گویه‌های برخی از پیرمردهای کهنه‌نشین، شرایط عمومی و ظاهری کهنه‌بازار قم نشان می‌دهد که در پایان عمر آخرین پیرمردهای این بازار، عمر این بازار هم تمام خواهد شد، چون بسیاری از پیرمردها امیدی برای اداره شدن این مغازه‌ها توسط فرزندان‌شان یا اجاره‌ی آن‌ها توسط دیگران و حتا افغان‌هایی که حالا فقط کارگر هستند، ندارند.

پیرمردهای کهنه‌بازار قم در چند دهه‌ی گذشته با دنیای جدید ارتباط برقرار نکرده و در همان دهه‌های ۴۰ و ۵۰ باقی مانده‌اند؛ این روحیه را به‌خوبی در عکس‌ها، اعلامیه‌ها، تراکت‌های انتخاباتی، ‌یادبودهای مراجع تقلید، عکس‌ شهدای آن سال‌ها و حتا عکس شهید رجایی می‌توان دید که تمام‌قد و بدون پاره شدن روی دیوارهای کهنه‌بازار جای‌شان خوش است.

در و دیوارهای دالان اصلی کهنه‌بازار، سقف‌ها،‌ درهای حجره‌ها و حتا سیم‌ها و کابل‌های برق و تلفن می‌گویند که دست کم از دهه‌ی ۶۰ تا کنون هیچ دستی برای تغییر و عوض شدن به سمت‌شان دراز نشده و ریزش‌های دیوار و سقف‌ها و پوسته‌های قطور و بزرگ روی سقف و همچنین سوختگی‌هایی که برای امسال و پارسال نیستند، همه و همه گویای نبودن رسیدگی به این بازار در سال‌ها یا دهه‌های اخیر است. البته نباید همه‌چیز را گردن مسؤولان انداخت، چراکه به نظر می‌رسد بازاری‌ها هم چندان رغبتی برای این تغییر و تحول نداشته‌اند و دوست دارند در همان سال‌ها باقی بمانند.

فضاهای تاریخی بازار که توسط سازمان میراث فرهنگی در سال‌های گذشته ثبت شده، آن‌قدر در احاطه‌ی انبار الوارها و چوب‌های مختلف، آهن‌آلات و کارتن‌های کوچک و بزرگ کالا است که دیگر دیده نمی‌شود و آن‌قدر که عنوان «انبار» در این بازار ارزش دارد، این‌که تکه‌ای از تاریخ است، بهایی ندارد. فضای حاشیه‌یی کهنه‌بازار قم با بادگیرهای بلند و باریک،‌ تیمچه‌های قدیمی، ‌مساجد و طاق‌های مورب و کشیده، این روزها تنها هستند و این نشانه‌های تمام‌قد تاریخ شهر قم زیر بار روزمرگی کمر خم کرده‌اند.

دامنه‌ی خوردگی کهنه‌بازار قم به‌عنوان آخرین بازمانده‌ در بافت تاریخی قم، از حاشیه‌ی بازار کهنه و اطراف حرم پا را فراتر گذاشته و در حال گسترش است. بسیاری از این فضاها شامل کاروانسراها، تیمچه‌ها، بادگیرها و ... حتا در فهرست آثار ملی ثبت هم شده‌اند، اما در حال حاضر بخش‌های ناچیزی از آن‌ها باقی مانده است.