درباره مار

مطالعات فسیل شناسی ثابت می کند که خزندگان بیش از یکصد میلیون سال پیش ۶۵ –۱۳۵ میلیون سال و قبل از ظهور پستانداران در کره زمین وجود داشته اند

مطالعات فسیل شناسی ثابت می کند که خزندگان بیش از یکصد میلیون سال پیش ( ۶۵ –۱۳۵ میلیون سال ) و قبل از ظهور پستانداران در کره زمین وجود داشته اند. درباره خزندگان و خطر احتمالی آنها و عواقب گزش مارها داستانهای زیادی نسل به نسل نقل شده و این امر به ترس و وحشت مردم از این موجودات زیبا و خوش خط و خال افزوده است. اگر زیانهای ناشی از گزش مار با زیانهای ناشی از دیگر جانوران و نیز بیماریها مقایسه شود ناچیز بودن آن مشخص میگردد. در بعضی از کشورها مانند چین و ژاپن و آمریکا، بعضی رستورانها از گوشت مار و مخصوصاً مار بوآ غذای برای علاقه مندان تهیه می کنند البته در دنیایی که گوشت قورباغه و خرچنگ در تغذیه استفاده می شود، گوشت مار نیز می تواند در برنامه غذایی بشر جائی داشته باشد! موش مار یکی از انواع مارهای غیرسمی است و معمولاً ۷۰ عدد تخم می گذارد. این تخمها بزرگتر از تخم مرغ است و جداری نازکتر از آن دارد. بعضی مردم بومی نواحی دور افتاده با علاقه زیادی از تخم این مارها تغذیه می کنند.

موضوع مار و سم آن مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و با مراعات اصول فنی گذشته از سرم ضد مارگزیدگی به تهیه بعضی فراورده های دارویی اقدام کرده اند که برای درمان عوارض ناشی از خونریزیهای شدید و برطرف کردن دردهای عصبی مورد استفاده دارد. از پوست مار در صنعت چرم سازی استفاده می شود. از آن کفش، کمربند و کیف و بعضی لوازم تهیه می کنند.

● حقایقی راجع به مارها

بزرگ‌ترین مارها در دنیا متعلق به خانواده‌ای هستند بنام اژدرماران (Boidae) که اژدرمار (بوآ) و افعی نیز از این خانواده هستند. طول برخی از این مارها از ۰.۶ متر تجاوز نمی‌کند. اما تعدادی از انواع آنها هستند که طول آنها به بیش از ۹ متر میرسد.

- مارهایی که در دریا زندگی می‌کنند دارای آبشش نیستند و برای تنفس مجبور هستند که به سطح آب بیایند. اما با این حال توانایی آن را دارند که ساعتها زیر آب بدون آنکه روی سطح آب بیایند، بمانند. آنها توانایی آن را دارند که در این مدت از اکسیژن محلول در آب استفاده کنند.

- یک مار بزرگ پیتون می‌تواند یک موجود زنده به وزن ۷۰ کیلوگرم را به راحتی ببلعد، اما هضم این لقمه ممکن است برای او بسیار دشوار باشد.

- مارها دارای حس بویایی بسیار قوی هستند و از آن برای جستجو و شکار استفاده می‌کنند. علاوه بر این برخی از انواع مارها با تشخیص حرارت بدن طعمه، آن را ردیابی و شکار می‌کنند.

- بسیاری از گونه‌های مار از جمله مار کبری از طریق ارتعاشات هوا نمی‌توانند چیزی بشنوند. برعکس آنها لرزش ناشی از حرکت یا صوت را از طریق بدن خود که روی زمین است احساس می‌کنند.

- مارها توانای حرکت با سرعت بالا را ندارند. بیشترین سرعتی که برای حرکت مارها ثبت شده‌است حدود ۱۳ کیلومتر بر ساعت است.

- بیشترین طول عمری که برای یک مار مشاهده شده‌است کمتر از ۳۰ سال است که مربوط به نوع آناکوندا (Anaconda) و کفچه‌مار سیاه است.

- سم مامبای سیاه (Black Mamba) باعت مختل شدن سریع اعصاب می‌شود و از قویترین سموم شناخته شده مارها است. برای همین اغلب پادزهرهای سم مار را از آن می‌سازند.

- مارها به دلیل کوچک بودن بخشی از مغزشان که وظیفه یادگیری را بعهده دارد هرگز توانایی یاد گیری ندارند.

▪ آیا میدانید مارها به چه علت می توانند طعمه هایی با بیش از چندین برابر اندازه دهان خود را ببلعند؟

به دلیل :

- داشتن آرواره ی پایین که از چندین استخوان متحرک تشکیل شده است .

- نداشتن استخوان جناغ سینه ، به طوری که دنده ها از قسمت جلو آزادند .

- قسمت ابتدایی نای آنها در ناحیه ی جلو در زیر زبان قرار دارد نه در قسمت حلق.

- استخوان سر مار ها پنج قسمتی می باشد و در موقع بلع تا ده برابر قطر دهان باز می شود

● طولانی ترین مار دنیا :

یک نوع از چهار نوع " مار آناکوندای" آمریکای جنوبی که " آناکوندای بزرگ " نام دارد ، که طول آن به ۹ متر می رسد.

اینم بدون که بیشتر از انچه که ما از مار میترسیم ، مارهااز ما میترسند

● کلیاتی درباره مارهای ایران

منطقه ها را که از حیث آب و هوا , درجه حرارت , میزان بارندگی , طول فصل ها , مقدار تابش خورشید , نوعی گیاهان و جانوران یکسان هستند , در اکولوژی به آن بیوم Biom می گویند . اما نباید بیوم را با بیوسفر اشتباه کرد . می دانیم که سراسر پوشش بیرونی کره زمین , که در آن گیاهان می رویند و جانوران زندگی می کنند , بیوسفر نامیده می شود . بنابراین بیوسفر مجموع بیومهای مختلفی است که در روی زمین یافت می شوند . مارهائی که در بخش وسیعی از ایران یافت می شوند از گونه های بیابان زی

می باشند . از بین این گونه ها می توان افعی یا گرزه مار , مار جعفری , مار شاخدار , کبرا , یله مار , تیر مار , طلحه مار , آلوسر , افعی پلنگی , کور مار , مار شتری , مار درفشی و کوتوله مار را نام برد . البته باید در نظر داشت که در نواحی خشک و بیابانی مجموعاً تعداد گونه ها خیلی محدود است . در حقیقت تنها پنج گونه از مارهای سمی و ۱۴ گونه از مارهای غیر سمی که در ایران زاد و ولد می کنند مختص این گونه نواحی گرم و خشک هستند .

● شناسائی مارهای ایران

تعدادی از مارها به آسانی از روی رنگ یا علامت مشخصی که دارند شناخته می شوند . مانند : مار شاخدار که با زائده شاخی که در روی چشمایش دارد یا افعی قفقازی که حفره ای بین چشم و بینی دارد یا مار جعفری با رنگ قرمز و خطوط و نقوش سفید رنگ و علامت صلیبی شکل که در ناحیه سر دارد , مشخص می شوند . ولی برای تشخیص بیشتر انواع مارها باید به نشانی های ویژه آنها توجه کرد .

● انواع مارها از لحاظ نوع سم

۱) بعضی از مارها دندان سمی در جلو ودندانهای ریز را در عقب دارند نوع شکل دندانهای سمی این نوع از مارها به صورت لولای شیاردار می باشد مانند مار کبری مار دم پهن دریائی نمونه دوم دندانهای ریز را ندارند وفقط دندان سمی دارند این نوع از مارها نیز بسیار خطرناک هستند مانند افعیها نمونه سوم مارهای هستند که ابتدا دندان ریز قرار دارد سپس دندانهای سمی این نوع ازمارها رابه دلیل اثر کمتر دندان سمی مارهای نیم سمی می گویند نمونه چهارم مارهای غیر سمی میباشند که از طریق انقباض عضلانی فعالیت خود را انجام می دهند مانند بوآ و پیتون اما انواع سمهای مارهاشامل هموتوکسین -نوروتوکسین -هموراژیک - میوتوکسین و ترکیبی(Mixture )

● زیستگاه مارها

مارها بجز در قطب جنوب تقریباً در سایر قسمت‌های دنیا وجود دارند. اغلب مارها روی زمین یا زیر آن زندگی می‌کنند اما برخی از انواع آنها هم وجود دارند که درختان یا آب را محل زندگی خود برمیگزینند. کنار رودخانه‌ها و مردابها نیز از جمله مکانهای مورد علاقه برای زندگی این خزندگان است. گونه‌های جالبی از مارها در آسیای جنوب شرقی مشاهده شده‌است که توانایی پریدن نیز دارند و بسادگی از شاخه درختی به شاخه دیگر می‌پرند.

● واکنش های رفتاری مارها :

در مار ها ، رفتار های فردی مثل انگیزه های گرسنگی ، جفت طلبی ، جفتگیری ، دفاع و تهاجم ، مسکن گزینی ، تغییر مکان و نیز ساعت زیست شناختی دیده می شود .

مار به هنگام گرسنگی در طلب طعمه و صید به حرکت در می آید و به محض شناسایی طعمه بی حرکت بر جای می ماند . تشخیص طعمه به وسیله ی زبان است . تغییر مکان و یا تغییر جهت طعمه را هم به کمک زبان ردیابی می کند . اگر طعمه قصد دور شدن داشته باشد ، مار به آرامی طوری به سوی او می خزد که طعمه متوجه حرکت او نمی شود . پس از آنکه طعمه را در شرایط مناسب یافت ، با حمله ای فوق العاده سریع و برق آسا که به ندرت به خطا می رود به دور شکار می پیچد و یا آن را در دهان می گیرد.

مار های سمی با تزریق مقداری سم به طعمه و مار های غیر سمی با فشار به صید از تحرکش می کاهند و آن را برای بلع آماده می سازند.

اغلب مار ها در هنگام گرسنگی ، برای صید شکار ولع زیادی از خود نشان می دهند و اگر طعمه کوچک باشد ، چندین طعمه را می بلعند . اما مار ها وقتی که سیر باشند به فکر ذخیره سازی غذا و جمع آوری طعمه نیستند.

چه بسا دیده شده که موشی از سر و کول مار سیر در قفس بالا و پایین می رود ، بدون آنکه طعمه ی آن شود .

مار ها در حضور عوامل محرک از قبیل صدا و نور از صید و خوردن طعمه خودداری می کنند.

مار های پرنده خوار برای صید شکار خود را در حالت عمودی به شکل شاخه درخت در می آورند . پرنده کوچک به هنگام نشستن بر روی این شاخه ی دروغین بلعیده می شود .

● گزش افعی ها :

معمولا ادرارهای خونی یا هموگلوبینوری و بعد ، عدم انعقاد خون ...

در هموگلوبینوری ، رنگ پلاسمای بدن قرمز یا تیره میشه . در ضمن گزش همه ی انواع افعی باعث عدم انعقاد خون نمیشه.

گزش افعی ها غالبا همراه درد شدید و علائم خونریزی موضعی و ظهور دانه های قرمز و چسبندگی خون در یکی دو ساعت اول هست .

● گزش گروه آلاپیده مثل مار کبری :

سستی و خواب آلودگی و فلج حلق از علائم مهم به شمار می رود . خون ریزی یا هموراژی و عدم انعقاد خون هم دیده میشه . این نشانه ها در کمتر از یک ساعت ظاهر میشه و به سرعت پیشرفت می کنه ، به نحوی که سستی و اختلال دستگاه تنفسی و احیانا شوک قلبی را به همراه دارند .

در مورد شرایط زیست محیطی مار ها ، نمیتوان گفت مار ها متعلق به مناطق خاصی مثل کویر ها یا جنگل ها و ... هستن ، در واقع این خزنده در خیلی جاها یافت میشود ، اما در کل مارها به ۱۴ تیره تقسیم میشوند که دو تیره از اونها فقط به حالت سنگواره دیده شده اند . از تیره های موجود ، انواع یک تیره اختصاصا در آب دریاها زندگی می کنن و دارای ویژگی های ریخت شناسی خاص خودشان هستن که این باعث میشود از مارهای خشکی جداشوند. ۱۱ تیره هم در خشکی یا کناره رودخانه ها و داخل مرداب ها و یا مناطق خشک و کویری به سر می برند

اما یک نکته ا یی که برای تشخیص این موضوع کمک می کند این است که مارها معمولا در روز و نور مستقیم ، بی حرکت و ساکت هستن ، چون مارها عموما قوه بینایی بسیار ضعیفی دارن و به همین دلیل از روش منحصر به فردی برای جهت یابی استفاده می کنن دید چشم مارها شطرنجی بوده و به دلیل فقدان پلک ، چشم اونها با نور مغایرت داره . در ضمن مار ها فاقد گوش شنوایی هستند و بنابراین تحرک انها در شب و در تاریکی بیشتراست . اکثریت صید مارها هم در شب صورت می گیرد .

در نتیجه می توان گفت در جاهایی که نور زیادی وجود دارد، حضور مار ها هم کمتر دیده میشود.

● انواع سم مارها رو میشه به دو دسته کلی تقسیم کرد :

ـ زهرهای مختل کننده جریان خون

- زهرهای اعصاب

- زهر های جریان خون ، خون ، رگ ها و سایر بافت های بدن رو تجزیه و متلاشی می کنن . از بارز ترین علایم این نوع زهر ، عدم انعقاد خون هست .

- زهرهای اعصاب بر عکس قبلی ، اثر فلج کننده بر سیستم عضلانی ، دستگاه تنفسی و قلب دارند .

معمولا با توجه به نوع مار ، هر دو نوع سم با غلظتی متفاوت با یکدیگر مخلوط هستن . مثلا در زهر بسیاری از افعی ها ، میزان غلظت سم مختل کننده جریان خون بیشتره . در حالی که بسیاری از مار های کبری و سایر مار های سمی دارای زهری هستند که بر روی سیستم عصبی بدن اثر میذاره .

هر نوع مار زهری مخصوص به خودش داره که در ترکیب شیمیایی با زهر انواع مار های دیگه متفاوته . به همین دلیل مار گزیده باید با واکسن و سرمی مداوا بشه که در برابر آن نوع زهر اثر و کارایی داره .

● نقش مذهبی مارها در دنیا

▪ آیا می دانید نقش مذهبی مارها در دنیا چیست ؟

مارها در گذشته به عنوان قدرتی ماورای طبیعت در مذهب رایج زمان نمودار شده و مورد پرستش بوده اند .

تقدیس و پرستش مار را " افیولاتری " می نامند ، برخی از پژوهندگان از بررسی آثار به دست آمده در مورد پرستش مار به این نتیجه رسیده اند که منشا این پرستش از خاور نزدیک بوده و از آنجا به سایر جاها رفته است . در حالی که برخی دیگر گذشته های دور و پرستش و احترام مار در آن رایج بوده و این سنت کم و بیش تاکنون باقی مانده است .

این احترام و پرستش به حدی است که گفته می شود معتقدین ، اغلی مار کبری را به عنوان نیکوکاری ، از معرکه گیر ها و درویشها می خرند و آن را آزاد می سازند .

معابر هندی که مار در آنها مورد پرستش است ، بیشتر در کنار چشمه های معدنی قرار دارند تا بدین وسیله قدرت شفابخشی این چشمه ها را به مار نسبت دهند .

در پالمیر چشمه مقدسی هست به نام " اوفه آ " ، محافظ این چشمه را یک مار ماده می دانند و معتقدند هنگامی که مار خشمگین شود ، مانع جریان آب می گردد . مار در یونان قدیم و روم باستان هم به عنوان موجودی مقدس مورد احترام و ستایش بوده است .

یونانیها اعتقاد داشته اند که قهرمانان افسانه ای سرزمین کهن ایشان قدرت خود را از این جانور کسب می کرده اند .

در ادبیات مذهبی یونان آمده است که چون هنگام جنگ بین کشور ایران و یونان ، مار معبد " اسکلپیوس" غذای خود را نخورد ، مردم یونان آن را نشانه ای از آن گرفتند که خدایان یونان در مقایل حمله ایرانیها آنها را حفظ نخواهند کرد و در نتیجه شهر ها را تخلیه کردند .

● مشخصات مارهای غیر سمی یا آگلیفا

مارهای غیر سمی دارای دندانهائی ساده هستند که راهی به غده سمی ندارند . شکل پولک های ناحیه سر با شکل پولک های ناحیه بدن کاملاً متفاوت است . به عبارت دیگر پولک های ناحیه سر و تنه , مشخص و قرینه هستند . در بعضی پولک های ناحیه ظهری یا پشتی بدن صاف است بر عکس در بعضی دیگر پولک های ناحیه پشتی تیغه دار است یعنی در وسط این پولک ها خطی برجسته مشاهده می شود . پولک های سطح شکمی صاف و بزرگتر از پولک های ناحیه پشتی است . مردمک چشم اغلب گرد و دم مار معمولاً گرد و دراز است . پولک های زیر ناحیه دم در یک یا دو ردیف قرار دارد و پولک آنال یا مخرج ممکن است یک عدد و یا دو عدد باشد . به طور کلی طرز قرار گرفتن این پولک ها و شمارش آنها در تشخیص مارها حائز اهمیت است . مارهای غیر سمی اصولاً در حرکت خیلی سریع و چابک هستند .

● مشخصات مارهای نیمه سمی یا اوپیستوگلیفا

این مارها کم وبیش شبیه مارهای غیر سمی هستند و یکی از وجوه تمایز آنها داشتن فنگ Fang یا نیش دندان خلفی شیاردار است . فنگ که از سایر دندان ها بزرگتر و دارای کانال باز یا شیار است در قسمت عقب دهان , در فک بالائی قرار دارد و به غده سمی متصل است . از نظر ظاهری مردمک چشم این مارها عمودی یا گرد است . تیرمار که یکی از انواع این مارها محسوب می شود با داشتن چهار خط سفید رنگ که در سرتاسر بدنش امتداد دارد مشخص می شود . آلوسر ( سگ مار ) هم کم و بیش حرکات مار جعفری را تقلید می کند و از نظر شکل ظاهری خیلی به آن شبیه است . آلوسر فاقد علامت صلیبی شکل در ناحیه سر می باشد . ناحیه سر این مار کلاً سیاه رنگ است .

● مشخصات مارهای سمی

تمام انواع این مارها دارای فنگ یا نیش دندان لوله ای شکل یا مجوف هستند که در قسمت قدامی دهان و در فک بالائی قرار دارد و به غده سمی متصل است . سر این مارها غالباً مثلثی شکل و ناحیه گردن کاملاً مشخص است . اکثراً دمشان کوتاه و در حرکت کمی تنبل هستند . در بعضی از انواع این مارها , حفره ای بین چشم و بینی وجود دارد که به سادگی قابل تشخیص است . اکثراً پولکهای ناحیه سرشان ریز و قرینه نمی باشد .

در برخی دیگر پولکهای ناحیه سر قرینه هستند مانند کفچه مار که هنگام خشم چنبره زده و یک مرتبه به طرف دشمن حمله می کند . در این حال ناحیه گردن متسع می شود و به این ترتیب سطح بزرگی ایجاد می کند . این سطح به نام کفچه نامیده می شود . در مواردی که شناختن مار از نظر شکل ظاهری برای مبتدیان دشوار باشد , باید غالباً به زیستگاه خاص هر مار توجه شود که کار را آسان تر می کند . منطقه پراکندگی مارها از نظر جغرافیائی , زیستگاه ,رویشهای گیاهی و دیگر شرایط گیاهی فرق می کند و در هر زیستگاهی جز به هنگام مهاجرت مارهای غیر بومی کمتر دیده می شوند .

در ایران چهار گروه مار سمی به شرح زیر وجود دارد که ممکن است گزش آنها عوارض نامطلوبی ببار آورد .

- گروه افعی ها یا ویپریده ( Viperidae) با ۱۰ گونه خطرناک .

- گروه مارهای کبرا یا الاپیده ( Elapidae ) با ۲ گونه خطرناک .

- گروه مارهای دریائی یا هیدروفیده ( Hydrophidae ) با ۵ گونه سمی ( احتمالاً تعداد گونه ها بیشتر است)

- گروه مارهای نیمه سمی یا اوپیستوگلیفا ( Opisthoglypha) با ۸ گونه نیمه سمی .

ردیف/ نام فارسی/ نام لاتین

۱/ گرزه مار / Vipera lebetina

۲ / افعی زنجانی/ Vipera albicornuta

۳ / افعی تکابی / Vipera raddei

۴ / افعی شاخدار/ Cerastes cerastes

۵ / افعی قفقازی / Agkistrodon halys

۶ / مار جعفری / Echis carinatus

۷ / افعی دماوندی / Vipera latifii

۸ / کک مار / Eristicophis macmahoni

۹ / مار دریائی / Enhydrina schistose

۱۰ / مار دریائی / Hydrophis cyanocinctus

۱۱ / افعی البرزی/ Vipera ursini

۱۲ / کبرا / Walterinnesia aegyptia

۱۳ / کفچه مار( مار کبرای خراسانی) / Naja naja oxiana

۱۴ / مار شاخدار ایرانی / Pseudocerastes persicus

دکتر مهرداد حلوایی

http://iranpest.blogfa.com