سه گونه اسلام

گزاره های فکری شهید دکتر بهشتی که اکثرا پیرامون تفسیر آیات قرآن ازمنظر اوست, منابعی است که در میان مردم ما و بخصوص جوانان مغفول واقع شده است

گزاره‌های فکری شهید دکتر بهشتی که اکثرا پیرامون تفسیر آیات قرآن ازمنظر اوست، منابعی است که در میان مردم ما و بخصوص جوانان مغفول واقع شده است. مخصوصا نگرش او در باب مباحث کار تشکیلاتی، که جلوه آن را در انجمن‌های اسلامی اروپا و آمریکا که قبل از انقلاب تاسیس شد و همچنین حزب جمهوری اسلامی در سال‌های ابتدایی انقلاب می‌توان یافت، شاید بهترین رهیافت برای جوانان امروز برای هرگونه فعالیت دسته‌جمعی اجتماعی، سیاسی، صنفی یا... باشد. نگارنده قصد دارد تا با پرداختن به یکی از محصولات فکری و اندیشه ای ایشان پیرامون سه گونه برداشت در اسلام سهمی را در تبیین این گزاره‌های روشنگر داشته باشد.

دکتر بهشتی مطلب اصلی کتاب سه گونه اسلام را با آیاتی از سوره حجرات آغاز می‌کند. «اعراب بیابانی گفتند ما ایمان آوردیم. .ای پیامبر! به آنها بگو شما ایمان نیاوردید ولکن می‌گویید ما اسلام دارید و تسلیم شدیم بی‌آنکه هنوز ایمان در دلهای شما راه یافته باشد...» بهشتی دوگونه اسلام و قبول دعوت پیامبر را از قرآن کریم استنباط می‌کند و شناخت و تفکیک این دو اسلام را از یکدیگر ضروری می‌داند: یک نوع عبارت است از اسلام واقعی، قلبی، سازنده و عملی و نوع دیگر اسلام : سیاسی، مصلحتی و تابعیتی. بهشتی معتقد است که گروه دوم آرمان‌ها و شعارهای نهضت اسلام را نشناخته‌اند و صرفا در برابر قدرت حاکم تسلیم شده‌اند تا از مزایای قدرت حاکم برخوردار شوند.

بهشتی می‌گوید اسلام تا دهه سوم تنها با دو نوع مسلمانان روبرو بود ولی از دهه سوم با «نوع سومی» از مسلمانان به‌وجود آمدند و آن «مسلمانان اقلیمی» اند نام دیگری که بهشتی برای این مسلمانان به‌کار می‌برد «مسلمانان پدر و مادری» است یعنی تابع دین پدر و مادر اگر پدر و مادر بی‌دین بودند آنها نیز ملحد و بی‌دین بودند و حال که والدین مسلمان بوده‌اند او نیز مسلمان است. به همین دلیل بهشتی در ادامه و در پاسخ به یکی از سوالات می‌گوید: «یکی از وظایف هر دختر و پسر مسلمان در سن بلوغ این است که اسلام اقلیمی و اسلام خانوادگی را به اسلام شناختی و انتخابی تبدیل کند. این یکی از همان مسائل به ظاهر جزئی است که وقتی در جامعه اسلام مورد بی‌مهری و کم توجهی قرار گرفت جامعه مارا به عقب برد»

به‌راستی در این مساله باید درنگ و تامل بسیار نمود که یک جامعه اسلامی برای کمک به نوجوانان برای تبدیل اسلام تقلیدی به اسلام اجتهادی چه‌کارهایی باید انجام دهد . آیا محتوای کتاب‌های دینی که بیشتر آن به مسائلی چون خدا اثباتی و نه خداشناسی تعلق دارد برای اینکه نوجوان اسلام اقلیمی، خانوادگی، عادتی خودش را به اسلام انتخابی آگاهانه تبدیل کند کافی است؟ شناخت مکاتب و ایدئولوژی‌های بزرگ مطرح جهان و مقایسه منطقی و استدلالی آنها با اسلام یکی از مواردی است که در این مساله می‌تواند به کمک نوجوان بیاید و به شناخت بیشتر دین توسط او کمک کند.

نکته مهم دیگر عنوانی است که شهید بهشتی در خلال بحث سه‌گونه اسلام برای روشن‌تر شدن جنبه‌های پنهان و آشکار مطلب مطرح می‌کند: «گروه بندی گروندگان به نهضت‌های مسلکی».

ایشان گروندگان به نهضت‌ها، مرام و مسلک‌هاو... را به پنج گروه تقسیم می‌کند:

۱. جستجوگران حق‌جویی که به سراغ این دعوت تازه می‌آیند که ببینند آیا آن راه راستی که می‌خواهند در همین دعوت بدست‌شان می‌آید یا خیر.

۲. یک عده مردم ناراضی از وضع موجود که به سراغ دعوت تازه می‌آیند که ببینند آیا می‌توانند وضع بهتری را داشته باشند بدون آنکه آرمان‌های عالیتری داشته باشند.

۳. افراد جاه‌طلب یا دنبال شهرت و آوازه که نهضت را دستمایه رسیدن به اهداف خود می‌کنند و بعضا کارهای قهرمانانه نیز انجام می‌دهند. ۴. اپورتونیست‌ها و فرصت طلبان که تا وقتی نهضت در تلخی و زجر و شکنجه و زندان و شهادت و ناراحتی و گرسنگی و سختی بود پیدایشان نبود ولی وقتی نهضت به قدرت می‌رسد و سفره گسترده می‌شود بر سر سفره می‌نشینند تا به مالی و نامی و مقامی و رهبریی و پیشوایی برسند.

۵. توده‌های مردم که طالب یک زندگی روزمره هستند. مردم معمولی که پیروان مذهب زندگی آرام‌اند و فقط خواستار یک نوع نظام و قدرتی هستند که در پناه آن زندگی خود را بگذرانند.

پیشتازان اولیه و "السابقون السابقون" در نهضت‌ها همواره گروه اول بوده‌اند اما مصیبت آنگاه شروع می‌شود که نهضت‌ها به قدرت می‌رسند و به قول شهید بهشتی "دروازه‌های جامعه به روی گروه‌های چهارم و پنجم باز می‌شود".

این گروه چهارم یعنی اپورتونیست‌ها (طلبکارهای تازه از راه رسیده) به عقیده دکتر بهشتی برای هر نهضتی بسیار خطرناک هستند و در این باره می‌گوید:«تا امروز هیچ نهضت کوچک یا بزرگی را نمی‌شناسم که از آسیب و آفت این گروه چهارم مصون مانده باشد.» و « در طول تاریخ گروه‌های سوم و چهارم به کمک این پنجمی‌ها، گروه نخستین را که پیشوایان و پیشتازان راستین نهضت‌ها و جوامعند را خانه‌نشین کرده‌اند.»

این پنج گروه را نه فقط در نهضت اسلام به دعوت پیامبر بلکه در هر نهضتی می‌توان یافت تا آنجا که بهشتی نجواکنان پیشگیری ازظهور و بروز آنهارا هشدار میدهد: " هیچ جامعه‌ای و هیچ نظامی را سراغ ندارم که در آن، این پنج گروه -چه قبل و چه بعد از نهضت- خودنمایی نکرده باشد.» این بدان معناست که ما نیز امروزه نیز می‌توانیم این گروه‌ها را بیابیم چراکه تحلیل آنها میتواند سازنده استراتژی‌های آینده ما برای رفع انحرافات و درعین حال پادزهر گروه نخست در پیشگیری ازتک تک موارد نامبرده در حرکت‌های روبه جلو وترقی خواهانه باشد. در این بین منتقدین، نخبگان و روشنفکران بار سنگین‌تری را برای آسیب‌شناسی تاریخی و ارائه راه حل برای درمان بیماری‌ها بردوش می‌کشند .

نویسنده : محمدحسین حیدری