پنجشنبه, ۱۱ بهمن, ۱۴۰۳ / 30 January, 2025

مجله ویستا

تأمل در فلسفه لیالی قدر

انا انزلناه فی‌لیله القدر و ما ادراک ما لیله‌القدر لیله القدر خیر من الف شهر تنزل الملا‌ئکه و الروح فیها باذن ربهم من کل امر سلا‌م هی حتی مطلع الفجر(۱)

ما، آن (قرآن) را در شب <شب قدر> نازل کردیم و تو چه می‌دانی <شب قدر> چیست؟

شب قدر، از هزار ماه بهتر است، فرشتگان و <روح> در این شب به اذن پروردگار خود، برای تقدیر هر کاری نازل می‌شوند، آن شب انباشته از سلا‌مت و برکت و رحمت، تا طلوع صبح است.

درباره سوره قدر، شب قدر، معنای قدر، تعیین شب قدر، تکالیف شب قدر و شیوه‌های بهره‌جویی از این شب بزرگ و ارتباط با خداوند مهربان، مطالب قابل اهمیتی وجود دارد که ما خلا‌صه آن را مورد مطالعه قرار می‌دهیم.

● ثواب قرائت

امام باقر علیه‌السلا‌م فرموده است: هر کس سوره <انا انزلناه> را با صدای بلند بخواند، مثل کسی خواهد بود که شمشیر به دوش گرفته و در راه خداوند جهاد می‌کند و هر کس آن را پنهان و آهسته بخواند، مانند کسی است که در راه خدا، به خون خود غلتیده است.۲

● معنای <شب قدر>

چرا این شب، <شب قدر> نامیده شده، در آن چه اسراری نهفته و چه وقایع و حوادثی در آن رخ داده و رخ می‌دهد؟

مفسران قرآن کریم با استفاده از قرآن و احادیث پیشوایان معصوم(علیهم‌السلا‌م)، درباره نامگذاری این شب به <شب قدر> مطالب و دلا‌یل زیادی آورده‌اند که مهم‌ترین و مناسب‌ترین آنها بدین شرح است:

۱) شب قدر، یعنی شب بزرگ و باعظمت، زیرا در قرآن کریم <قدر> به معنای منزلت و بزرگی خداوند عالم آمده همچنان که در این آیه می‌خوانیم: <ما قدر وا... حق قدره>۳‌ آنان عظمت خداوند را نشناختند و <حبیش> در کتاب <وجوه القرآن> لیله القدر را به لیله العظمه معنا کرده۴ رمز این بزرگی هم در خود سوره <قدر> بیان گردیده است آنجا که می‌فرماید: شب قدر، از هزار ماه بهتر است.

۲) شب باارزش و پرقیمت، جهت دیگری برای معنای <قدر> می‌تواند باشد، زیرا از یک سو در همین سوره می‌خوانیم: <عبادت> در این شب از عبادت در هزار ماه بهتر و باارزش‌تر است در فارسی هم می‌گوییم: <قدر جوانی، <قدر> سلا‌مت و نعمتی را که در اختیارداری، بدان.>

۳) قدر> به معنای <سختی معیشت> نیز آمده، در قرآن کریم می‌خوانیم: <و من قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه ا...>۵‌ هر کس گرفتار تنگی روزی و تنگدستی در زندگی شود، مقداری از آنچه را خداوند به او عطا کرده، در راه خدا انفاق نماید.

۴) طبق آیات متعدد قرآن کریم، <قدر> به‌معنای اندازه‌گیری، تقدیر و تنظیم امور آمده است. در آیه‌ای می‌خوانیم: <ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم و ما همواره بیم‌دهنده بوده‌ایم و در آن شب: <فیها یفرق کل امر حکیم>۶ هر کاری، بر طبق حکمت خداوند، تعیین و تنظیم می‌گردد.>

راغب اصفهانی، می‌نویسد: <لیله القدر ‌ای لیله قیضها لا‌مور مخصوصه>۷‌ شب قدر، یعنی شبی که خداوند برای تنظیم و تعیین امور مخصوصی، آن را آماده و مقرر فرموده است.

طبق روایات فراوانی که وارد شده، در شب قدر سرنوشت افراد برای سال آینده، مانند: رزق و روزی، مرگ و میر۸، خوشی و ناخوشی و امور و حوادث دیگر زندگی، براساس استعدادها و لیاقت‌ها، رقم می‌خورد و این تقدیر و تنظیم حکیمانه هم در انسان هیچگونه <اجبار> و <سلب اختیاری> به‌وجود نمی‌آورد.

درباره تنظیم و تقدیر سرنوشت افراد در <شب قدر> برای سال آتی آنان، امام صادق علیه‌السلا‌م فرموده است: <التقدیر فی لیله القدر تسعه عشر، والا‌برام فی لیله احدی و عشرین، والا‌مضاء فی لیله ثلا‌ث و عشرین>۹ تقدیر امور و سرنوشت‌ها در شب نوزدهم، تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضای آن در شب بیست و سوم صورت می‌گیرد.

آری، به‌خاطر اهمیت شب قدر، ارزش و عظمت آن، نزول فرشتگان بیشمار آسمانی به زمین و سرنوشت‌سازی این شب الهی ده‌ها روایت در کتاب‌ها و تفسیرهای شیعه و اهل سنت وارد شده است. در بیان پیامبر گرامی اسلا‌م صلی ا... علیه و آله و سلم هم می‌خوانیم: <من قام لیله القدر ایمانا و احتسابا، غفر له ما تقدم من ذنبه>۱۰ هر کس در <شب قدر> از روی ایمان و اخلا‌ص، به قیام و عبادت ایستد، گناهان گذشته او، بخشیده و آمرزیده می‌شود.

● کدام شب است؟

شب قدری که قرآن کریم، آن را <بهتر از هزار ماه> معرفی می‌کند، حدود ۱۰۰ حدیث، در کتاب‌ها و تفسیرهای شیعه و اهل سنت، درباره عظمت آن وارد شده، چه شبی می‌باشد؟

▪ مجموع مطالبی که از قرآن کریم و احادیث شیعه و اهل سنت، در مورد تعیین <شب قدر> به دست می‌آید را در موارد زیر می‌توان خلا‌صه نمود:

۱) در اینکه <شب قدر> در ماه مبارک رمضان قرار دارد، هیچگونه تردیدی نمی‌توان به خود راه داد، چون از یک سو خداوند فرموده: قرآن در ماه رمضان نازل شده و از سوی دیگر در سوره <قدر> هم آمده: آن (قرآن) را در <شب قدر> نازل کردیم و اینکه <شب قدر> در ماه مبارک رمضان قرار دارد، مورد اتفاق روایات و مفسرین قرآن است.

۲) شب قدر: در دهه آخر ماه مبارک رمضان قرار دارد، روایات فراوان و نظریه‌های مفسران شیعه و اهل سنت، آن را حتمی می‌شمارند۱۰ پس در این مورد هم تردیدی نیست.

<عایشه> روایت می‌کند: تلا‌ش و کوششی را که می‌دیدم، رسول خدا صلی‌ا... علیه و آله و سلم، در دهه آخر ماه مبارک رمضان انجام می‌داد، در اوقات دیگر انجام نمی‌داد.۱۱

حق شب قدر است در شب‌ها نهان

تا کند جان هر شبی را امتحان

نه همه شب‌ها بود قدر این جوان

نه همه شب‌ها بود خالی از آن

۳) طبق روایات فراوانی که در منابع شیعی آمده، شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان <شب‌های قدر> معرفی شده‌اند۱۲، اما امام باقر علیه‌السلا‌م دایره آن را محدودتر نموده و در پاسخ <عبدالواحد بن مختار انصاری> که خواستار تعیین یکی از آن شب‌ها از سوی امام علیه‌السلا‌م بود، فرموده‌اند: ما علیک ان تعمل فی لیلتین، هی احدیهما۱۳ ایرادی ندارد هر دو شب را به عبادت و شب‌زنده‌داری مشغول باش، زیرا <شب قدر> یکی از این دو شب می‌باشد.

۴) در میان شب بیست و یکم و شب بیست و سوم - در عین حالی که خدا و رسول صلی ا... علیه و آله و سلم و امامان علیه‌السلا‌م، برای زنده نگه‌داشتن روح امید و نشاط و اهمیت به اطاعت و عبادت بندگان و تقرب آنان، سعی در مخفی‌داشتن <شب قدر> داشته‌اند - آنطور که از تعدادی از احادیث استفاده می‌شود، احتمال <شب قدر> بودن شب بیست و سوم را می‌توان تقویت نمود و معتبرتر دانست.

زیرا در چند روایت آمده: رسول خدا صلی‌ا... علیه و آله و سلم به عبادت و شب زنده‌داری دهه آخر ماه مبارک رمضان سفارش می‌کرد، امام علی علیه‌السلا‌م می‌فرماید: <شب بیست و سوم>، در عین حالی که باران شدیدی آمده بود و مسجد مدینه را گل و آب فرا گرفته بود، رسول خدا علیه‌السلا‌م ما را به نماز وامی‌داشت و با وجود اینکه صورت و بینی آن حضرت، گل‌آلود شده بود، دست از عبادت و شب زنده‌داری نمی‌کشید۱۴

▪ امام باقر علیه‌السلا‌م هم فرموده است: <عبدا... بن انیس انصاری> که در <جهینه> زندگی می‌کرد و با مدینه فاصله داشت، به حضور رسول خدا صلی‌ا... علیه و آله و سلم رسید و عرض کرد: من شتر و گوسفند و چوپان‌هایی دارم و نمی‌توانم زیاد در شهر بمانم، اما دوست می‌دارم یکی از شب‌های ماه رمضان را برایم تعیین کنی تا در آن شب به شهر آمده و به نماز و عبادت بپردازم.

رسول خدا صلی‌ا... علیه و آله و سلم او را نزدیک خویش کشید و در گوش او چیزی گفت، آن مرد هم شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، در مدینه حضور یافت، به عبادت و شب زنده‌داری پرداخت و صبح به محل و سراغ کار خود بازگشت.۱۵

همچنین در روایت می‌خوانیم: رسول خدا صلی‌ا... علیه و آله و سلم شب بیست و سوم، به صورت افراد آب می‌پاشید تا آنها را خواب نگیرد، چنان که حضرت فاطمه زهرا(س) همه اعضای خانواده را وادار می‌کرد روز بخوابند، شب کم غذا بخورند تا بتوانند شب بیست و سوم را بیدار بمانند و می‌فرمود: انسان محروم کسی است که از خیر و فضیلت این شب محروم بماند.۱۶

باری، اگرچه با توجه به شواهد حدیثی و تاریخی، احتمال <شب قدر> بودن بیست و سوم ماه مبارک رمضان را تایید کردیم، اما همان‌طور که در بالا‌ هم اشاره شد، پیغمبر صلی‌ا... علیه و آله و سلم و امام معصوم علیه‌السلا‌م، عنایت داشتند که <شب قدر> برای افراد مخفی بماند، تا آنان با اطاعت عبادت در چند شب، برای درک <شب قدر> و معارف و معنویات آن، تلا‌ش و جست‌وجوی بیشتری داشته باشند.

به روایت <ابن ابی الحدید> وقتی درباره تعیین <شب قدر> از امیر مومنان علیه‌السلا‌م سوال می‌شود، آن حضرت از مشخص‌کردن، طفره می‌رود و می‌فرماید:

در این جهت تردید ندارم که خداوند جهت مخفی‌داشتن <شب قدر> به شما نظر و عنایت دارد، زیرا اگر آن را برای شما اعلا‌م داشته بود، در همان شب به عمل عبادت می‌پرداختید و عبادت در شب‌های دیگر را ترک می‌نمودید و من هم به خواست خداوند (در مورد بهره‌برداری شما از شب‌های دیگر) امیدوارم شما را محروم نگردانم۱۷

● تکالیف <شب قدر> ‌

برای عبادت و درک فضیلت و فیض شب‌قدر، عموما به مسجد‌ها می‌رویم، اما برای اینکه با انجام اعمال جنبی- که خود نیز اعمال پرفضیلتی است - خویشتن را برای درک عظمت و فضایل عمیق <شب قدر> آماده‌تر گردانیم تا بتوانیم در نورانیت قرآن نورانی شویم و با فرشتگان پاک آسمانی هم‌نوا گردیم و موجی در دریای روح خود ایجاد کنیم، پیشوایان والا‌مقام اسلا‌م، ما را به انجام تکالیف زیر دعوت نموده‌اند. ‌

۱) غسل شب‌قدر :

غسل، از یک سو عبادت است، چون می‌بایست به - نیت تقرب و اطاعت خداوند انجام شود و از سوی دیگر نظافت و بهداشت می‌باشد، چون با شست‌وشوی بدن، هر مومنی خود را برای حضور در مجامع عمومی و ملا‌قات سالم و جاذب با اهل ایمان آماده و منظم می‌گرداند. ‌

امام صادق علیه‌السلا‌م فرموده است: <هرکس برای شب‌های هفدهم، نوزدهم، بیست و یکم، بیست سوم ماه مبارک رمضان، که امید <شب قدر> بودن آنها می‌رود، غسل انجام دهد، از گناهان پاک می‌گردد و مانند روزی می‌شود که از مادر متولد گردیده است.>

۲) احیا و <شب‌زنده‌داری> ‌:

همان طور که در سیره پیامبر صلی‌ا... علیه و آله و سلم مطالعه کردیم، احیا، بیدار بودن و <شب‌‌های قدر> را با عبادت سپری نمودن، از تکالیف دیگر در این شب‌ها است.

باری، شب‌زنده‌داری با عبادت و دعا، وظیفه‌ای برای همه شب‌های <قدر> است، امام حسن عسگری علیه‌السلا‌م فرموده: فلا‌ یفوتک احیاء لیله ثلا‌ث و عشرین۱۹؛ اگر نتوانستی در شب‌های دیگر احیا داشته باشی، سعی کن احیا و شب‌زنده‌داری شب بیست‌و سوم را از دست ندهی. ‌ امام باقر علیه‌السلا‌م نیز، فرموده است: هر کس <شب قدر> را احیا بدارد، خداوند مهربان گناهان او را می‌آمرزد.... ۲۰

اما نکته بسیار مهمی که درباره <احیا> باید مورد توجه باشد، این است که، اولا‌: شب را تا سپیده صبح به عبادت و دعا بگذرانیم؛ ثانیا: <به بیداری چشم> قناعت نکنیم، زیرا آنچه دارای اهمیت فوق‌العاده‌است. <بیداری دل> و آگاهی و بصیرتی است که انسان را در محضر الهی و قرآن کریم و فرشتگان آسمانی، مودب و منظم و لا‌یق گرداند. ‌

زیرا، فرشتگان آسمانی که به زمین نزول می‌کنند، طبق روایت نخست به محضر حضرت صاحب‌الا‌مر علیه‌السلا‌م شرف حضور می‌یابند۲۱، تا علا‌وه بر سلا‌مت آفرینی در <شب قدر> یا سلا‌م رسانی به بندگان۲۲، پیام <الله> را به حجت‌ا... علیه‌السلا‌م ابلا‌غ دارند و طبیعی است اگر <حجت‌ا... علیه‌السلا‌م> از وضع <عبادا...> رضایت و خرسندی داشته باشد، وضع تقدیر و سرنوشت سال آینده <عبادا... > از جانب <الله>، وضع بهتر و سعادتمندانه‌تری خواهد بود. ‌

۳) قرآن بر سرگرفتن ‌ :

تکلیف دیگر <شب‌های قدر>، قرآن به سر گرفتن است. مومنان روزه گرفته، در ماه خدا و خانه خدا، کتاب خدا را گشوده، به سرگرفته و آن را شفیع خود قرار می‌دهند. آنها به محتوای قرآن می‌اندیشند، به آغوش آن پناه می‌برند و با قرآن پیوند و پیمان مجدد برقرار می‌نمایند، تا با معارف نورانی آن، همه زوایای زندگی خویش را نورانی و متعالی گردانند البته برای آگاهی به خصوصیات این اعمال به کتاب‌های دعا باید مراجعه نمود. ‌

▪ امام صادق علیه‌السلا‌م هم فرموده است: برای شب‌های <قدر> قرآن کریم را جلوی خود قرار دهید، آن را بگشایید و بخوانید: <اللهم انی اسئلک بکتابک المنزل، و ما فیه و فیه اسمک الا‌کبر و اسمائک الحسنی و ما یخاف و یرجی، ان تجعلنی من عتقائک من النار>۲۳

۴) نماز و دعا ‌ :

امام صادق علیه‌السلا‌م فرموده است: در هر یک از دو شب‌های قدر صد رکعت نماز می‌بایست خوانده شود. آن حضرت، خود نیز این عمل را انجام می‌داد، چنانکه از سرشب تا سپیده صبح به دعا و مناجات با خداوند می‌پرداخت. از جمله دعاهایی که به خواندن آنها سفارش شده دعای جوشن کبیر است.۲۴

۵) استغفار و توبه ‌ :

اگر چه روزه‌داری خود عامل شست‌وشوی بخشی از گناهان می‌باشد، اما برای وارد شدن به ماه مبارک رمضان، به خصوص دریافت فیض شب‌های <قدر> ادای دین خالق و خلق هم، لا‌زم خواهد بود، در عین حال، در این شب‌های نورانی، که به بیان امام صادق‌علیه السلا‌م: <درهای رحمت‌الهی، به روی بندگان گشوده می‌‌گردد. درخواست آمرزش گناهان، توبه و انابه و گریه و ناله به درگاه خداوند، برای رفع گرفتاری‌ها و رسیدن به حاجت‌های مادی و معنوی، کاری ضروری خواهد بود.>۲۵

به هر حال، عظمت و تکالیف شب‌های نورانی و سرنوشت ساز <قدر> فراوان است، که این مقال را مجال آن نیست، فقط به طور خلا‌صه می‌توان گفت: شب‌قدر، شب وصل است و آداب و تکالیفی را هم که تاکنون برشمردیم سراسر مقدمه وصال محبوب می‌باشد.

منابع ‌

۱-قدر، ۱-۵

۲-تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص ۶۲۲؛ الدر المنصور فی التفسیر الماثور، ج ۶، ص ۳۷۱.

۳-حج، ۷۴.

۴-تفسیر نوین، محمدتقی جعفری، ص ۲۷۵.

۵-تفسیر نوین، ص ۲۷۵.

۶-دخان، ۴.

۷-المفردات فی غریب القرآن، ص ۳۹۵.

۸-تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص ۶۳۱؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۴۷۶.

۹-تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص ۶۲۷؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۴۸۷؛ وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۵۹

۱۰-الدر المنصور فی تفسیر الماثور، ج ۶، ص ۳۷۶؛ فی ضلا‌ل‌القرآن، ج ۸، ص ۶۲۸؛ وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۶۲.

۱۱-بقره ۱۸۵.