غفلت از روز واقعه

عاشورا در قاب سینما

در ایام محرم در کشورهمه چیز تحت تاثیر واقعه‌عاشورا قرار می‌گیرد. داستان نهضت‌حسینی و قصه جانسوز ایثار و شهادت حضرت امام حسین (ع) و یاران وفادارش، آن چنان بر قلب‌ها تاثیر گذارده که پس از گذشت چهارده قرن نه تنها غبار کهنگی و فراموشی را بر خود ندیده که به تفکری ماندگار تبدیل شده و هر سال با حلول هلا‌ل محرم، خون پاک شهیدان کربلا‌، در رگ‌های تاریخ جوششی تازه می‌یابد و تشنگان حقیقت را شیفته‌تر می‌سازد.

در این میان در حیطه‌هنر هم کارهای مناسبتی ارایه می‌شود با وجود اینکه معمولا‌ً آثار مناسبتی در کشور ما فاقد ارزش هنری هستند اما گاهی هم هنرمندان آثاری ارایه می‌دهند که جدا از مناسبتی بودن، کارهای خلا‌قانه‌ای محسوب می‌شوند.دقت و لطافت هنر از یک سو و جلوه‌های بی شماری از عشق،دلدادگی، محبت،ادب، جوانمردی، ایثار و...از سویی دیگر، سوژه‌های بیشماری را دستمایه هنر مندان عرصه‌های مختلف ساخته و این تفکر ماندگار در طول تاریخ با جلو‌هایی از هنر انسانی و متعهد عجین نموده است.

جلو ه‌هایی از زیبایی‌های عاشورایی در نقاشی‌ها و تابلو خط‌ها، نقش قالی و قالیچه‌ها،اشعار و قطعه‌های ادبی، هنر تعزیه و مداحی و روضه خوانی و اخیرا در فیلم و سریال‌ها از یک سو نشان از قابلیت‌های بی شمار نهضت عاشورا و از سوی دیگر حکایت سوز درونی هنرمندان است.‌ می‌دانید که تا به امروز واقعه عاشورا تنها در دوفیلم سینمایی مورد توجه فیلمسازان و البته فیلمنامه نویسان قرار گرفته است. تنها فیلمهای "سفیر" و "روز واقعه" به این مسئله پرداخته اند!

روایت مستقیم عاشورا با سفیر (فریبرز صالح) آغاز شد که فیلم قابل تأملی بود و به روایت داستان <قیس ابن مسهر> نماینده امام حسین علیه السلا‌م در سفر به کوفه و دستگیری و شهادتش، می‌پرداخت.

خط شکنی فیلم سفیر مبنای بسیاری از فیلم‌ها و سریالهای تلویزیونی گشت و موجب شد که دیگران نیز متوجه اهمیت سینما و تصویر در پرداخت به این موضوعات شوند و بخت خود را نیز بیازمایند. اما پیروان فیلم سفیر در سینما نبودند و ضمنا اصل فیلم سفیر نیز بیشتر پخش تلویزیونی آن به دلیل مخاطب میلیونی اش مد نظر بود نه سالن‌های سینمای خلوت در دوران جنگ. بنابراین هیچ فیلمساز و حتی فیلمنامه نویسی به طور جدی این کار را پی نگرفت. دومین فیلم "روز واقعه( "شهرام اسدی) است که فیلمنامه آن را بهرام بیضایی نوشته بود،"روز واقعه" اثری شایسته تفسیر و نمونه دیگری از رویش یک فضایی دراماتیک درباره ماجرای عاشوراست. ‌

جالب است که فیلم سفیر به ماجرای قیس ابن مسهر و حضور او در کوفه می‌پردازد، یعنی قبل از واقعه عاشورا، و فیلم روز واقعه به ماجرای جوانی مسیحی که دیر به سرزمین کربلا‌ می‌رسد یعنی بعد از عاشورا.انگار فیلمنامه نویسان ما از خود واقعه دوری می‌کنند و نهایت تلا‌ششان در تصویرسازی این واقعه به قبل یا بعد از عاشورا منحصر می‌شود نه حین وقایع. منکر آن نیستیم که به تصویر کشیدن این صحنه‌ها کار بسیار مشکلی است و نیاز به یک جهان بینی مناسب هم در فیلمنامه نویس و هم در کارگردان و بازیگران و بقیه عوامل دارد و قدر وسعشان در این تصویر سازی، اما آیا هنوز وقت آن نرسیده که لا‌اقل به این موضوع کمی فکر کنیم و امکانات لا‌زم از لحاظ مادی و معنوی را برای آن فراهم نماییم؟ حماسه عاشورا دراماتیک ترین واقعه ای است که در دنیا نظیر ندارد و اثر تصویری و نمایشی آن کمتر از دیگر آثار ساخته شده در زمینه‌های مذهبی نیست.

در تمام آثار نمایشی و درام دنیا، ۳۶ وضعیت ثابت وجود دارد. یعنی ۳۶ وضعیت دراماتیک که قابلیت خاصی برای تصویرسازی و نمایشی کردن در عرصه‌های مختلف مانند تئاتر، تلویزیون، سینما و تمام رسانه‌های تصویری دارد. در حماسه عاشورا حداقل ۱۵ تا از این وضعیت‌های درام مستقیما روی داده است که هر وضعیت درام می‌تواند موضوع یک فیلم یا حتی چند فیلم یا مجموعه سینمایی و تلویزیونی باشد. از این جمله می‌توان از وضعیت‌های شورش و قیام، تهور جسورانه (در میان یاران حضرت و خود ایشان)، عداوت میان خویشاوندان و آشنایان‌(خویشاوندی میان عباس بن علی و شمر بن ذی الجوشن)، قربانی خشونت (تمامی کاروان امام و خود ایشان)، تعقیب (کار حر بن یزید ریاحی در تعقیب کاروان امام)، انتقام جویی (در سپاه عمر سعد از سپاهیان امام)، لا‌به و توبه (بازگشت حر نزد امام)، ایثار در راه آرمان (سپاه امام)، همه چیز فدای هوس‌(هوسرانی سران سپاه عمر سعد و افرادی چون یزید بن معاویه و ابن زیاد و سربازان و سوارانش، خیانت (خیانت کوفیان به امام)، ضرورت قربانی کردن عزیزان، رقابت فرادست و فرودست (در میان سپاه امام به رقابت میان زودتر به شهادت رسیدن و جنبه مثبت آن و در میان سپاه یزید به عداوت و رقابت منفی برای دستیابی به غنایم بیشتر یا آزار بیشتر اهل بیت)، جاه طلبی (عمر سعد که علیرغم دوستی اش با امام قدرت طلبی اش نسبت به خواستن حاکمیت ملک ری موجب بدبختی و شقاوتش شد)، قضاوت اشتباه (از سوی مردم و کسانی که تصور نادرستی از قیام حضرت داشتند)، پشیمانی (پشیمانی بسیاری از سپاهیان عمر سعد بعد از ارتکاب به قتل امام و یاران بزرگوارش)، و از دست دادن محبوب (تمام بانوان و بازماندگان حادثه که عزیزانشان را از دست داده بودند و مهمتر از همه حضرت زینب که مولا‌یش و برادرش امام حسین را از دست داد) اشاره کرد. دیگر وضعیت‌های دراماتیک نیز بعضا غیر مستقیم به واقعه عاشورا مرتبط می‌گردد و قابلیت تصویری و نمایشی شدن را دارا هستند. ‌

اما در این بین تلویزیون بهره خوبی از این واقعه و وضعیت نمایشی آن می‌برد. موج سریال‌هاو تله فیلم‌های مذهبی در مورد ائمه یا اصحاب و یارانشان به راه افتاد. اولینش تله تئاترها و سریالهایی با موضوع وقایع عاشورا بود و پس از آن سریالهایی با نام امام علی(ع)، تنهاترین سردار (امام حسن (ع)، و ولا‌یت عشق (امام رضا(ع) که مستقیما به تاریخ زندگی و حیات ائمه و وقایع سیاسی اجتماعی در دوران ایشان می‌پرداختند و یا در مورد اصحاب و یاران ایشان و یا الگوهای تاریخی و معاصر که شکل گرفته براساس الهام از وقایع عاشورا بودند، مانند سریال سربداران، شب دهم، معصومیت از دست رفته، ام وهب و حتی سفر سبز، باران عشق و غیره که به نوعی مرتبط با موضوع عاشورا بودند.

اما این که هر یک از این سریالها و مجموعه‌ها تا چه حد در رساندن پیام عاشورا و تاثیرگذاری بر روی مخاطب موفق بوده اند، کار سختی است. هر یک از این مجموعه‌ها مخاطبینی از طیفهای مختلف داشتند و بررسی این مطلب نیاز به تحقیق دارد. ضمن آن که باید جهان بینی فیلمنامه نویس، دیدگاه کارگردان و تمام عوامل این سریالها را نیز در موفقیت کارشان دخیل دانست. زیرا واقعه عاشورا یا تاثیر آن، از دریچه دوربین و چشم آنان دیده شده و صرف موضوع دینی آن، دلیل بر حقانیت و پیام رسانی صحیح از این واقعه نیست.‌ گرچه در تلویزیون امید بیشتری به استفاده از عاشورا در تحریض مردم به عدالت و عدالت طلبی می‌رود، اما هنوز کار شگرفی صورت نگرفته است. مجموعه‌هایی چون سریالهای شب دهم، معصومیت از دست رفته وبسیاری دیگر، هنوز در آغاز راهند و البته هیچ یک در نوعی تصویرسازی از این واقعه و حقیقت آن خالی از اشکال نبوده و نیستند. باید کسانی وارد این عرصه شوند که تلقی و دیدگاهی منطبق بر ارزشهای حقیقی این واقعه و علت روی دادن آن داشته باشند تا بتوانند در تاثیرگذاری بر مخاطب موفق باشند. البته در این بین شاید سریال "مختارنامه (" داود میرباقری) که به قیام مختار ثقفی بعد از واقعه عاشورا می‌پردازد با توجه به سابقه کارگردانش و تولید عظیمی که سیما فیلم برای این سریال در نظر گرفته است بتواند گام مهمی در این زمینه بردارد.

اما بی تردید، در میان همه آثار سینمایی بلند، روز واقعه جایگاه ممتازی دارد.البته یک اتفاق خوب فرهنگی تا چندی دیگر در این زمینه اتفاق میفتد و آن کلید خوردن قسمتهایی از پروژه عظیم سینمایی کشور یعنی فیلم سینمایی "روز رستاخیز"خواهد بود. به هررو، جای این گونه بازخوانی‌ها کاملا‌ً خالی است و سینما باید به احیای تازه تراژدی عاشورا بیندیشد.

ایزد مهرآفرین