در آمدی بر فهرست نویسی منابع اینترنت

نوشته حاضر دلایل و ضرورت های فهرست نویسی منابع شبكه اینترنت را تشریح كرده و ارتباط مهارتهای سنتی حرفه كتابداری و اطلاع رسانی با نظام نوین شبكه ای را مورد بحث و بررسی قرار می دهد همچنین به نقش و رسالت كتابداران و اطلاع رسانان در فهرستنویسی و دسترس پذیر سازی منابع شبكه اینترنت اشاره شده است

یكی از كار‌كرد‌های اساسی حوزه كتابداری و اطلاع رسانی در طول زمانهای مختلف توسعه و تدوین اصول، روشها و مهارتهای سازماندهی منابع اطلاعاتی بوده است. از طرف دیگر ظهور و پیدایش شبكه جهانی اینترنت به عنوان یك محیط جدید ا طلاعاتی و افزایش شتابناك حجم منابع و رسانه‌های اطلاعاتی در این محیط نوین ضرورت تعریف و تبیین راهبرد‌ها و روشهای نوینی را به منظور فهرستنویسی و دسترس‌پذیر سازی منابع اطلاعاتی این محیط موجب گشته و عرصه‌های جدیدی را برای طرح مفهوم سازماندهی و فهرستنویسی منابع اطلاعاتی گشوده است.

نوشته حاضر دلایل و ضرورت‌های فهرستویسی منابع شبكه اینترنت را تشریح كرده و ارتباط مهارتهای سنتی حرفه كتابداری و اطلاع‌رسانی با نظام نوین شبكه‌ای را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. همچنین به نقش و رسالت كتابداران و اطلاع‌رسانان در فهرستنویسی و دسترس پذیر سازی منابع شبكه اینترنت اشاره شده و بر لزوم آشنایی كتابداران با اصول، روشها و ابزار‌های فهرستنویسی منابع اینترنتی، تعدادی از طرحها، روشها و ابزار‌ها و همچنین وب سایتهای مرتبط با مقوله فهرستنویسی منابع اطلاعاتی اینترنت معرفی می‌شوند. ایجاد نظم و سازمان و طرح‌ریزی و سازماندهی از قدیم‌الایام در نزد افراد و جوامع مختلف وجود داشته است به نحوی كه انسانها برای نظم بخشیدن و سازماندهی محیط كاری و زندگی خود همواره طرحهای خاصی را تدوین كرده‌اند.

از طرف دیگر اصطلاح سازماندهی در حوزه كتابداری و اطلاع رسانی نیز از دیر‌باز به عنوان یك اصل اساسی و پایدار مورد توجه بوده و اصطلاح جدیدی تلقی نمی‌گردد. اصلی كه تابع زمان و مكان خاصی نیست. از زمانی كه نخستین كتابخانه‌ها بصورت ابتدایی ایجاد شدند نیاز به نظم‌دهی مجموعه مواد موجود در آنها متولیان آنها را به فكر ایجاد طرحهایی برای فهرست‌نگاری و رده‌بندی وا‌داشت. در واقع هر كجا مجموعه‌ای از منابع اطلاعاتی وجود داشته باشد برای استفاده سریع و آسان و دسترس پذیر نمودن انها لازم است كه از قبل طرحی برای نظم دادن (سازماندهی) اجرا شود. بنابر‌این یكی از كار‌كرد‌های اساسی حوزه كتابداری و اطلاع‌رسانی در طول زمانهای مختلف آسان نمودن دسترسی به مجموعه‌های كنترل شده از منابع اطلاعاتی از طریق سازماندهی اعم از فهرستنویسی و رده‌بندی منابع می‌باشد.

از طرفی با گسترش فناوری های نوین و ظهور و پیدایش شبكه جهانی اینترنت بعنوان یك محیط جدید اطلاعاتی و افزایش سر‌سام آور حجم منابع اطلاعاتی این شبكه ضرورت تعریف و تبیین راهبرد‌ها و روشهای نوینی را به منظور دسترس پذیر ساختن منابع اطلاعاتی این شبكه موجب گشته است. لذا قرار گرفتن انواع منابع و رسانه‌های اطلاعاتی در شبكه اینترنت فرایند ساز‌ماندهی منابع اطلاعاتی را با تحولات و پیشرفتهای شگرفی روبرو ساخته و چالشهای نوینی را فراروی متولیان سازماندهی منابع اطلاعاتی یعنی كتابداران و اطلاع رسانان قرار داده است. در واقع مقوله سازماندهی منابع اطلاعاتی وارد عرصه جدیدی شده است كه روشها استراتژیها و مسائل و مشكلات خاص خود را دارد.

بنابر‌این این مباحث از مواردی است كه كتابداران باید در محیط جدید از آن اطلاع داشته باشند تا بتوانند به عنوان متولیان سازماندهی منابع اطلاعاتی، اصول، روشها و ابزار‌های مناسبی را برای سازماندهی و دسترس پذیرساختن منابع اینترنت تدوین كنند. نوشته حاضر نیز بدین جهت و با هدف آشنا سازی علاقمندان با مبحث سازماندهی منابع اطلاعاتی شبكه اینترنت با تأكید بر مقوله فهرستنویسی تهیه شده است. از این رو در این نوشته ضمن تشریح دلایل و ضرورتهای سازماندهی منابع اطلاعاتی شبكه اینترنت، به رسالت كتابداران و اطلاع رسانان در قبال سازماندهی اینگونه منابع اشاره شده و بر لزوم آشنایی آنها، با اصول روشها و ابزار‌های سازماندهی، منابع اینترنت تأكید می‌شود. همچنین ضمن اشاره به مشكلات و محدودیتهای فهرستنویسی منابع اینترنتی، تعدادی از طرحها و ابزار‌ها و وب سایتهای مرتبط با مقوله فهرستنویسی منابع اطلاعاتی اینترنت معرفی می‌شوند.

●دلایل و ضرورتهای فهرست‌نویسی و توصیف منابع اینترنتی

در حال حاضر حجم بسیار زیادی از انواع منابع اطلاعاتی در حوزه‌های مختلف از طریق شبكه اینترنت قابل دسترسی است. از طرفی گسترش فزاینده و سر‌سام آور حجم منابع اطلاعاتی در این محیط جدید مشكلاتی را در دسترسی به اطلاعات ارزشمند و معتبر بوجود آورده است. شبكه اینترنت علاوه بر اینكه امروزه افقهای نوینی را در دسترسی یكپارچه به انواع منابع اطلاعاتی فراروی كتابداران و جستجو‌گران اطلاعات نهاده است، خود از نداشتن یك سازماندهی مناسب و كار‌آمد كه امر باز‌یابی اطلاعات را تسهیل كند رنج می‌برد. اینترنت در حالا حاضر با یك آشفتگی و بی‌نظمی بزرگ روبرو می‌باشد و این آشفتگی و بی‌نظمی بیشتر ناشی از ناكارآمدی روشهای ساز‌ماندهی اطلاعات در این محیط جدید است. در واقع بر خلاف كتابخانه‌ها كه هر ماده اطلاعاتی را بر اساس معیار‌های خاصی انتخاب كرده و با استفاده از اصول و راهكار‌های استانداردی، سازماندهی می‌نمایند، اینترنت پذیرای هر نوعی از اطلاعات از سوی هر شخص یا مؤسسه‌ای می‌باشد.

به عبارت دیگر هیچگونه كنترل چارچوبی برای ورود اطلاعات در شبكه جهانی اینترنت وجود ندارد. آقای ویلیام كتس(۴) یكی از صاحبنظران حوزه كتابداری و اطلاع رسانی، اینترنت را به یك مغازه سمساری تشبیه می‌كند كه در آن هر چیزی آن هم به صورت درهم و برهم یافت می‌شود. از نظر وی اینترنت پدیده‌ای بی‌شكل و قواره بوده و مترادف با هرج و مرج و بی‌نظمی آشكار است. روی همین اصل در هنگام جستجوی اطلاعات در این شبكه در بسیاری از موارد، نتایج جستجو آنقدر زیاد، كم‌ربط و بعضاً نامربوط است كه حاصلی جز اتلاف وقت كاربران ندارد. یك فرد بی‌تجربه می‌تواند ساعتهای مدیدی غرق در جستجوی بی‌فایده در اینترنت شود. حتی جستجو‌‌هایی كه با منطق كافی شروع شوند ممكن است در فضای نامتناهی شبكه گم شوند. بروز این موارد و مشكلات برای كتابدارانی كه با سازماندهی اطلاعات و نظم در دسترس‌پذیری خو گرفته‌اند مشكل آفرین می‌باشد.

اما این نابسامانی و همچنین عدم موفقیت كاربران در یافتن اطلاعات مفید و ارزشمند از ناكار‌آمدی روشهای سازماندهی منابع اینتر‌نتی نشأت می‌گیرد امروزه كار سازماندهی اطلاعات در اینترنت بر عهده موتور‌های جستجو(۲) می‌باشد. موتور‌های جستجو دارای بخشی به نام روبات (۳) نرم افزاری هستند كه به طور مرتب وب را مرور (۴) كرده و سایتها را بازدید نموده و پیوند‌های (۵) دورن سایت و همچنین پیوند آن با سایتهای دیگر را بررسی می‌كند. روبات سپس اطلاعات سایت را جمع آوری كرده و به موتور جستجو گزارش می‌دهد این فعالیت به طور پیوسته ادامه می‌یابد و روباتها سایتها را به طور منظم و مكرر بازدید كرده و تغییرات را گزارش می‌دهد و سپس بر اساس داده‌های گزارش شده به موتور جستجو، نمایه‌‌های حجیم یا پایگاههای اطلاعاتی در موتور جستجو ایجاد می‌شود.

در واقع موتور‌های كاوش از نوعی نظام نمایه‌سازی ماشینی یا خود‌كار برای نمایه سازی و سازماندهی منابع اینترنتی استفاده نموده و ساخت‌نمایه آنها توسط رایانه صورت می‌گیرد. این نمایه‌ها اساس كار موتور‌های جستجو در رتبه‌بندی(۶) نتایج جستجو و تركیب منطقی واژه‌ها برای باز‌یابی اطلاعات در اینترنت را تشكیل می دهند. اما در این میان نكته مهم قابل ذكر این است كه این نوع نمایه و حاصل كاوشی كه در آن صورت می‌گیرد دارای مشكلات و نواقصی است كه هنوز مورد بحث محافل علمی است و تا كنون الگوریتم جامع و كاملی كه منجر به باز‌یابی دقیق اطلاعات شبكه اینترنت بشود ارائه یا مورد توافق قرار نگرفته است.در واقع موتورهای جستجو هرچه قدر هم كه قوی و كار‌آمد باشند به دلیل بالا بودن حجم و تنوع موضوعی اطلاعات و منابع موجود در شبكه اینترنت قادر به ساز‌ماندهی تمامی منابع این شبكه نیستند. همچنین مقوله ریزش كاذب (۷) و باز‌یابی ناخواسته در موتور‌های جستجو و دقت در باز‌یابی اطلاعات در این ابزار‌ها همچون محور بسیاری از فعالیتهای تحقیقاتی بوده و از مقوله‌های مورد توجه متخصصان كتابداری و اطلاع‌رسانی در بهینه سازی فرایند جستجو و بازیابی اطلاعات در این محیط جدید می‌باشد.

از طرف دیگر هر كدام از موتورهای جستجو دید متفاوتی به منابع اینترنت داشته و روشها و شیوه‌های متفاوتی را در ساز‌ماندهی و نمایه‌سازی صفحات وب(۸) در پیش گرفته‌اند و هر كدام از آنها دارای یك رشته ویژگیهای خاص كاوش و باز‌یابی اطلاعات می‌باشند. برخی از آنها قسمتی یا بخشی از منابع اینترنتی مانند صفحات وب یا گروههای خبری(۹) را جستجو می‌كنند و برخی دیگر صرفاً دسته خاصی از منابع اینترنت مانند نشانی پست الكترونیكی(۱۰) افراد و یا پیامهای رد و بدل شده در یك گروه بحث الكترونیكی را كاوش می‌نمایند و بعضی دیگر بخش اعظمی از منابع شبكه اینترنت را جستجو می‌نمایند. اما نكته مهم قابل اشاره اینست كه هیچ یك از موتور‌های كاوش قابلیت جستجوی تمامی منابع اطلاعاتی موجود در شبكه اینترنت را دارا نیستند.

لذا از آنجا كه هر یك از موتور‌های جستجو به شیوه‌أی متفاوت و بدون استفاده از رهبرد‌ها و رویكرد‌های كتابدارانه به شناسایی و نمایه سازی منابع اطلاعاتی اینترنت می‌پردازند، به طور معمول نتایج جستجو در اینترنت بصورت سیاهه‌ای بسیار طولانی و غیر قابل باور از سایتها و منابع كم‌ربط و حتی در مواردی كلاً نامربوط در اختیار جستجو‌گر قرار می‌گیرد كه مورد رضایت وی نیست. در حال حاضر كمتر موتور كاوشی را می‌توان در اینترنت یافت كه بر اساس اصول سازماندهی و نمایه‌سازی كه سالها در كتابخانه‌ها مورد استفاده گسترده است انجام وظیفه كرده باشد. تنها بعضی از موتور‌های جستجو مانند یاهو و گالاكسی دارای رهبرد موضوعی و سلسله مراتبی بوده و از یك رویكرد موضوعی برای نمایه سازی و سازماندهی صفحات اینترنتی استفاده می‌كنند كه آن هم بسیار ابتدایی و ناكار‌آمد است.

در واقع موتورهای جستجوی اینترنت فاقد نظام كنترل واژگانی و ساختار موضوعی سسله مراتبی می‌باشند. بنابر‌این وسعت بالای منابع اطلاعاتی در شبكه اینترنت و ناتوانی موتور‌های كاوش در سازماندهی این گونه منابع، اهمیت و لزوم سازماندهی منابع اینترنتی را به اثبات رسانده و انتظارات زیادی را به ویژه از سو ی كتابداران به عنوان متولیان سازماندهی اطلاعات باعث شده و مسئولیت جدیدی را فرا روی آنها قرار داده است.

در واقع سابقه دیرینه كتابداران در شناسایی، انتخاب ارزیابی و سازمان دادن به منابع اطلاعاتی مهمترین عاملی است كه در عصر اینترنت نیز رسالت سازماندهی منابع ا طلاعاتی شبكه اینترنت و فراهم ساختن راههای دسترسی مؤثر به اطلاعات این محیط جدید را همچنان بر عهده آنها قرار داده است. همچنین با توجه به حجم بالای منابع در اینترنت و عدم امكان فهرستنویسی همه آنها لازم است كه از قبل سیاست مشخصی برای انتخاب منابع ارزشمند جهت فهرستنویسی صورت بگیرد.لذا استفاده از دانش و تجربه كتابداران در طراحی سایتها و صفحات اینترنت، ایجاد وگسترش طرحهای ابر‌داده‌ای بر اساس اصول فهرستنویسی و رده‌بندی و گرایش به رویكرد‌های موضوعی در طبقه‌بندی و سازماندهی منابع، شبكه اینترنت را به محیطی آسان و جذاب برای كاوش و گشت و گذار تبدیل نموده و به كاربران دریافتن اطلاعات دقیق و سر‌نخهای مناسب در میان انبوه داده‌ها كمك خواهد كرد.

«منابعی برای مطالعه بیشتر»

۱.Digital libraries: catloging and Indexing of electronic Resources. Available

at:www.ifla.org/II/catalog.htm

۲.Tools for cataloging internet Resources.

Availeble at:www.blowdoin. edu/~ kfattig/nets۱/Index.html

۳.cataloging Internet Resources . Available

at: http:// alexia . lis. Uiuc.edu/~ inoss/ libhall/ catin.htm

۴.cataloging and meta data Resources. Available at: http://slis.cua.edu/ihy/catmeta.htm

۵.cataloging Internet Resources workshop. Available at: www.fis.utoronto.ca/Inforum/cir.htm

۶.Intecat: catalog of Internet Resources . Available at: http//Purl.org/net/Intercat.htm.

۷.TPOT: cataloging- Electronic Resources cataloging. Available at: http://tpot.ucsd. edu/cataloging/Electronic/guidelines.html.

۸.journal of Internet cataloging. Haworth Press> ۱۹۹۶.]on line[ Available at : www.haworthPressinc.com/۸۰۸۱/jic

۹.cataloging : organizing Internet Resource: NOWn cataloging aPProach . ] online[ available at: www.Itcompany.com/inforetriever/catinet ۱ . htm.

۱۰.cataloging internet Resource: why, what,How. Cataloging and classification quarterly. ۲۰۰۰, volum ۲۹, isse ۳, Page ۴۹-۶۱

] online[ available at: http://cataloging and classificationquarterly.com/ccq۲۹nr۳.html

۱۱.Beyond Book marks: schemes for organizing the web. ] on line [ availableat:www.Public.iastatu.edu/~CYBERSTAKS/CTW.htm

۱۲.cataloging Documentation on the web. ] online[ available at:http://libweb.uoregon.edu/~ catdept/tools/catdoc.html.

یادداشتها

۱.william katz

۲.search Engines

۳.Robot

۴.Brows

۵.links

۶.Ranking

۷.False Drope

۸. web Pages

۹.News Groups

۱۰.Electronic mail

۱۱. yahoo: www.yahoo.com

۱۲.Galaxy: www.galaxy.com

۱۳.meta data

۱۴.schneiderman

۱۵.Information Needs

۱۶.Accessability

۱۷.Description

۱۸.Nichols Advanced Technologies

۱۹.web Browser

۲۰.International standard Book Number(ISBN)

۲۱.Download

۲۲.online computer library center (oclc) www.oclc.org

۲۳.Nancy B olson

۲۴.online Public Access catalog (OPAC)

۲۵.Tags

۲۶.Internet Explorer

۲۷.Net scape

۲۸.meta Tags

۲۹.Header

۳۰.Encoding

۳۱. Heper Text mark up languge (html)

۳۲.Extensible mark up languge (xml)

۳۳. standardized Generalized mark up languge (sgml)

۳۴. Dubline core: www.dublinecore.org

۳۵. Government Information locator service (Gils): www.gils.net

۳۶. Text Encoding Initivatire (TEI) www.tei-c.org

۳۷.Bibliographic Records

۳۸.Access Points

منابع و مأخذ

۱-باتیلی، سیو. فهرستنویسی و رده‌بندی منابع الكترونیكی: چیره‌دستی‌های كهنه در محیطی نو؛ ترجمه علی اكبر پور سرباز. كتابداری و اطلاع‌رسانی(فصلنامه كتابخانه مركزی و مركز اسناد آستان قدس رضوی، دوره دوم شماره چهارم (زمستان ۱۳۷۸ ) ص۱۳۲-۱۳۷.

۲-فتاحی، رحمت‌الله. چالشهای سازماندهی منابع دانش در آغاز قرن بیست‌ویكم با نگاهی بر دانش فهرستنویسی در ایران. فصلنامه كتاب، دوره دوازدهم، شماره چهارم (زمستان ۱۳۸۰) ص۶۰-۷۷.

۳-فتاحی، رحمت‌الله. بلبشوی اینترنت: گفتاری پیرامون مشكلات سازماندهی، جستجو و بازیابی اطلاعات در وب جهانگستر. كتابداری و اطلاع رسانی (فصلنامه كتابخانه مركزی و مركز اسناد آستان قدس رضوی ) دوره دوم، شماره دوم، (تابستان ۱۳۷۸) ص۲-۱۹.

۴-محمدی، حسین. ابر‌داده: مفاهیم و كاربرد‌ها. مجله الكترونیكی مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران. شماره سوم – دوره دوم

http://www.irandoc.ac.ir/data/e_j/vol۲/metadata.htm

۵- cataloging: organizing Internet Resources: Traditional cataloging APProach. [online] arailable at: <www.Itcompany.Com/Inforetriever/catnet۲.Htm >Accessed in[۵ sept ۲۰۰۳]

۶-caplan priscilla. Cataloging internet Resources. [online] available at: <http://Info.Lib.uh.edu/pr/v۴/n۲/caplan.۴n۲ >Accessed in [۱۲ sept ۲۰۰۳]

۷-Proceeding of the oclc Internet cataloging colloquium. ] on line[ available at:<www.oclc.Org/oclc/man/collq/toc.htm> Accessed in [۲۱ oct ۲۰۰۳]

۸- Guidelines for cataloging Internet Resources. ] online[ availeble at:<www.Itcompany.Com/Inforetriever/catinpol.htm> Accessed in ] ۷ NOV ۲۰۰۳ [

۹-marcit – Nichols Advanced Technology Inc. ] on line[ available at: < www.marcit.Com/Index.htm> Accessed in ۱۳ sept ۲۰۰۳

۱۰- ۰lson. Nancy B. cataloging Internet Resources: manual and Practical Guide. [online] available at: <www.oclc.Org/oclc/man/۹۲۵۶cat/toc.htm>Accessed in [۱۶ oct ۲۰۰۳]

۱۱-Global information loacator service GILS [ online ] Availablea at : <http://gils.net/index.html> Accessed in ۲۷ sept ۲۰۰۳

۱۲. Dubline core meta data Initiative orerriew . [ online] available at :<www.dublinecore.org/overriew> Accessed in [۶ jun ۲۰۰۳]

۱۳ . Text Encoding Initiavative TEI [online] Available at : <www.tei–c.org/guidelines۲/Index.html>Accessed in ]۱۷ may ۲۰۰۳

۱۴. what is meta data ? { online } Available at : www.alexandria.ucsb.edu/public–documents/metadata Accessed In

[۱۷ NOV ۲۰۰۳]

سید حسین محمدی

كارشناس كتابداری دانشگاه علامه طباطبایی

---