نابـاروری, لقـاح آزمـایشگاهی و فریـز کردن جنیـن

فکر منجمدکردن سلول سابقه خیلی طولانی دارد از حدود ۷۰ سال پیش سلول های گوناگون از جمله پوست, کبد و سلول های جنسی را به وسیله دستگاه هایی منجمد کرده اند, البته تکنیک این کار برای هر سلول بدن و کاربرد آن متفاوت است

فکر منجمدکردن سلول‌ سابقه ‌خیلی طولانی دارد. از حدود ۷۰ سال پیش سلول‌های گوناگون از جمله پوست، کبد و سلول‌های جنسی را به وسیله دستگاه‌هایی منجمد کرده‌اند، البته تکنیک این کار برای هر سلول بدن و کاربرد آن متفاوت است...

اولین انجماد موفق اسپرم ۵۵ سال پیش بوده است. اسپرم (سلول جنسی مرد) سلولی‌ کوچک و مایع داخل سلولی آن کم است. به همین دلیل انجمادش کار سختی نیست و نگهداری آن هم آسان است. طولانی‌ترین زمان نگهداری اسپرم که به تولد نوزاد زنده منجر شد، ۲۱ سال بوده است. این اسپرم متعلق به جوانی آمریکایی است که مبتلا به بیماری هوچکین شده بود و باید شیمی‌درمانی و رادیوتراپی می‌کرد و درنتیجه قدرت باروری‌اش از دست می‌رفت. برای همین پیش از شروع درمان در حالی که هنوز ازدواج هم نکرده بود، اسپرمش را برای آینده منجمد کردند و حالا که متاهل شده حدود ۴ سال پیش با اسپرم خودش، بچه‌‌ای دارد.

● تاریخچه بارداری آزمایشگاهی

از تاریخچه فریز کردن سلول‌های جنسی در دنیا بیش از نیم قرن می‌گذرد. در آن روزگار هنوز IVF (لقاح مصنوعی خارج رحمی و سپس قرار دادن جنین تشکیل شده در بدن مادر) وارد عرصه پزشکی زنان نشده بود چون عمر این روش به ۳۰ سال می‌رسد. درباره فریز کردن جنین، پس از اینکه روش لقاح مصنوعی خارج رحمی به عنوان متدی مناسب جای خود را باز کرد، ضرورت منجمد کردن جنین‌های تشکیل شده حس شد.

برای انجام این روش (لقاح مصنوعی خارج رحمی)، به طور مصنوعی و با تجویز قرص‌های هورمونی به مادر، بدن او را وادار به تخمک‌گذاری بیش از حد می‌کنند و در نتیجه به جای اینکه این خانم مانند خانم‌های دیگر هر ماه تنها یک تخمک داشته باشد، در پایان مصرف داروها گاهی تا ۳۰ عدد تخمک آزاد می‌کند. این تخمک‌ها را با اسپرم پدر در محیط آزمایشگاه مجاور و جنین‌های سالم را انتخاب کرده و به محیط رحم و لوله‌های آن می‌فرستند.

متاسفانه در آن زمان از بین این همه تخمک، تنها چند تای آن مورد استفاده قرار می‌گرفت و بقیه جنین‌های تشکیل شده را دور می‌ریختند. با آمدن روش فریز، دیگر جنین‌های باقیمانده را دور نریختند و با منجمد کردن آنها و استفاده از آن در مواقع لزوم، احتمال بارداری مادر را افزایش دادند. مادر برای بارداری‌های بعدی نیازی نداشت تا دوباره هزینه استفاده از داروها را به جان بخرد و گرفتاری‌های جسمی و روحی را تحمل کند چون جنین آماده داشت. حتی اگر خودشان دوباره تصمیم به بچه‌دار شدن نداشته باشند می‌توانند جنین یا تخمک فریز شده را اهدا کنند یا برای تحقیقات هدیه بدهند.

● فریز کردن به چه دردی می‌خورد؟

مردم ما با کاربردهای فریز اسپرم و تخمک آشنا هستند. امروزه در مراکز گوناگون بیمارانی داریم که اسپرم‌شان را فریز کرده‌اند و خودشان تحت درمان رادیوتراپی و شیمی‌درمانی هستند و پس از بهبود می‌توانند با اسپرم خود پدر شوند. هزینه کار هم زیاد نیست. همکاران پزشک که در کار درمان بیماران سرطانی هستند و احتمال می‌دهند قدرت باروری شخص از بین برود، پیش از شروع درمان اطلاعاتی را به او می‌دهند که بتواند اسپرم خود را فریز کند. درباره فریز نسج تخمدان در بیماران سرطانی قبل از شروع درمان باید بگویم هنوز در مراحل اولیه است و تنها ۲ بارداری در دنیا بوده است که در بلژیک بوده که پیش از درمان هوچکین، بخشی از تخمدان خانم را برداشتند و فریز کردند. ۷ سال بعد نسج فریز شده را با لاپاروسکوپ در محل تخمدان گذاشتند و بیمار باردار شده‌ است. این عمل به وسیله پروفسور دونز صورت گرفته ولی انجماد خود تخمک بیش از ۵ سال است که انجام می‌شود و نتایج خوبی هم داشته است.

درباره فریزکردن جنین، تخمک و اسپرم ۲ روش وجود دارد. روش آهسته که از قدیم بوده و روش سریع که حدود ۵ سال است، انجام می‌شود. از نظر بارداری تفاوتی میان روش آهسته و سریع نیست. به هر حال امروزه در لقاح مصنوعی خارج رحمی نقش فریزکردن بسیار مهم است چون تقریبا در خیلی از موارد، پس از مصرف‌ داروهای لقاح مصنوعی خارج رحمی تعداد زیادی تخمک حاصل می‌شود که برای خانمی مبتلا به نازایی این تعداد بیش از نیاز است. ثابت شده احتمال بارداری با افزایش تعداد جنین‌های انتقالی بیشتر نخواهد شد. پس از انتقال ۳ جنین احتمال بارداری حتی اگر ۳۰ تا جنین هم منتقل شود، ۱۰ برابر نخواهد شد و این موضوع تنها به افزایش چندقلویی منجر می‌شود که نه تنها مفید نیست بلکه برای مادر و جنین خطرناک هم است. پس جنین‌های اضافه را می‌توان فریز و برای دفعات بعد استفاده کرد.از این گذشته، امکان دارد شرایط جسمی خانم در همان ماه مناسب نباشد بنابراین ما با امکان فریز، می‌توانیم در آن دوره همه جنین‌ها را فریز کنیم تا ماه آینده و حتی اگر تخمک یا جنین اهدایی نیز داریم و گیرنده اوضاع جسمی مناسبی ندارد و احتمال بارداری‌اش در آن دوره کم است، تا بهبود شرایط می‌توان جنین را فریز کرد. در گذشته جنین‌های اضافی را دور می‌ریختیم و حالا می‌توان برای خود شخص فریز کرد.

● انجماد به جنین صدمه می‌زند

این سوال اساسی انجماد سلولی است؛ آیا انجماد صدمه‌ای به جنین می‌رساند و پس از ذوب شدن جنین با یک جنین تازه یکسان است؟ برای دستیابی به پاسخ، مطالعات زیادی انجام داد‌ه‌اند. بچه‌هایی که محصول جنین فریز شده در ۲۵ سال پیش بوده‌اند (که تعداد زیادی هستند)، را از نظر عصبی و قلبی و همه دستگاه‌های بدن بررسی کردند و دریافتند که با دیگر همسالان خود که امروزه جوانانی ۲۵ ساله هستند تفاوتی نداشته‌اند.

طولانی‌ترین زمانی که تا حالا جنین را در فریز نگه داشته‌اند و بچه سالم به دنیا آمده ۱۰ سال و در آمریکا انجام شده است. هم‌اکنون بسیاری از کودکان با فریز آهسته یا فریز شیشه‌ای (سریع) متولد می‌شوند. جالب اینکه ما هم توانستیم جنین منجمد شده را ۳ سال در تانک ازت نگه داریم. داستان از این قرار بود که این خانم ۳ سال پیش با لقاح مصنوعی خارج رحمی باردار شد و حالا که فرزندش ۳ سال دارد، تصمیم گرفته بچه دوم بیاورد و ما جنین منجمدشده او را که ۳ سال در تانک‌ ازت‌ نگه داشته بودیم، برایش قرار دادیم و بارداری موفق داشت. جالب است که این ۲ بچه از نظر تشکیل با هم هم‌سن هستند ولی از نظر زمان تولد ۳ سال تفاوت دارند. اهمیت این مورد در این نیست که با جنین فریز باردار شده است، این اتفاق هر روز در مراکز متعدد کشور رخ می‌دهد. موضوع مهم این موفقیت در آن است که جنین ۳ سال در فریز بوده و صدمه‌ای ندیده است.

دکتر ملک منصور اقصی

استاد زنان دانشگاه علوم پزشکی تهران