درسی که باید از طبیعت آموخت

نگاهی به پیامد های منطقه ای و فرامنطقه ای زمین لرزه ژاپن

یک سال پس از وقوع بزرگ‌ترین زلزله تاریخ ژاپن که از بزرگ‌ترین زلزله‌های ثبت‌شده در تاریخ بشر نیز بود، تجربیات بسیاری از این رخداد و سونامی بعد از آن وجود دارد که در سطح جهان حایز اهمیت و موضوع مناسبی برای مرور و یادگیری است. اینها درس‌هایی است که از خسارت‌بارترین زلزله تاریخ بشر در یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای صنعتی جهان در یک سال گذشته می‌توان آموخت (بانک جهانی خسارت این زمین‌لرزه را ۲۳۵‌میلیارد دلار برآورد کرد). در نوشته حاضر ابتدا به مشخصات این رویداد می‌پردازیم و سپس به برخی از مهم‌ترین درس‌ها و تبعات این زلزله اشاره می‌کنیم.

زمین‌لرزه توهوکو، سندای ژاپن در ساعت ۱۴:۴۶ روز جمعه ۱۱ مارس ۲۰۱۱ به وقت محلی با بزرگای ۰/۹ در ۱۲۵ کیلومتری شرق ساحل هونشو ژاپن و ۳۸۰ کیلومتری توکیو بخش‌های وسیعی از ژاپن و قسمت‌هایی از شرق چین و روسیه را به لرزه درآورد. کانون زلزله در ژرفای ۲۵ کیلومتری و گسلش زمین‌لرزه‌ای در محدوده‌ای به مساحت حدود ۴۰۰ کیلومتر در حدود ۲۰۰ کیلومتر رخ داد. زمان گسیختگی گسلش ۱۷۳ ثانیه (نزدیک به سه دقیقه) طول کشید و زلزله در پهنه فرورانش ورقه اقیانوسی آرام، در زیر ورقه ژاپن به وقوع پیوست.

▪ تلفات و خسارت‌ها: براساس آمار رسمی این زلزله ۱۵۸۵۰ کشته، ۶۰۱۱ مجروح و ۳۲۸۷ ناپدیدشده برجای گذاشت و موجب تخریب یا آسیب ۱۲۵‌هزار ساختمان شد و قطع برق ۴/۴‌میلیون ساختمان و قطع آب ۵/۱‌میلیون ساختمان را در پی داشت. این حادثه مهم‌ترین رویداد مخرب لرزه‌ای تاکنون در ابتدای سده بیست و یکم در دنیای پیشرفته صنعتی است. وقوع انفجار و تخریب نیروگاه هسته‌ای فوکوشیمای شماره یک (فوکوشیما داییچی)، که در نهایت در سطح خرابی هفت از هفت و مشابه فاجعه نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل در ۲۶ آوریل ۱۹۸۶ ارزیابی شد و آلودگی رادیواکتیو در محدوده نیروگاه و آسیب‌های وارده به محیط‌زیست و همچنین مشکلات ایجادشده در پی آن، از مسایل مهم وابسته به این زلزله بود. وقوع سونامی خسارت‌های زیادی به شهرستان‌های ایواته و بخش واکابایاشی وارد کرد، به نحوی که ۹۵۰۰ نفر در شهر ساحلی مینامی سانریکو گم شدند و اجساد حدود ۲۰‌درصد از ناپدیدشدگان در ماه بعد از رخداد، پیدا شد و بقیه نیز همچنان در شمار ناپدیدشدگان باقی ماندند.

▪ زلزله‌شناسی و تاریخچه لرزه‌خیزی ژاپن: این زلزله از نظر رده‌بندی‌های علمی زلزله‌شناسی از رده زلزله‌های بزرگ (با بزرگای بیش از هشت) است. بخش مهمی از تلفات و خسارت‌های این زلزله به وقوع سونامی پس از رویداد اصلی مربوط بود. زلزله توهوکو- سندای (۲۰۱۱) بزرگ‌ترین زمین‌لرزه ثبت شده در تاریخ ژاپن از نظر اندازه بزرگای زمین‌لرزه است. ژاپن سرزمینی است که با رخداد زمین‌لرزه‌های مهم و مخرب شناخته می‌شود. از تاریخ زمین‌لرزه‌های ژاپن می‌توان از این رویدادهای مهم یاد کرد: زلزله اول سپتامبر ۱۹۲۳ کانتو ژاپن با بزرگای ۹/۷ که با خسارت و آتش‌سوزی وسیع در شهر توکیو همراه بود و موجب کشته شدن بیش از ۱۰۵هزار نفر شد و زمین‌لرزه ۱۷ ژانویه ۱۹۹۵ کوبه (هانشین) با بزرگای ۹/۶ که با ۶۴۳۴ نفر تلفات همراه بود. ضمنا هم از نظر اندازه و هم رخداد سونامی پس از وقوع زلزله، زمین‌لرزه ۱۱ مارس ۲۰۱۱ با زمین‌لرزه ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ (پنجم دی‌ماه ۱۳۸۳) سوماترا در شرق اندوزی قابل‌مقایسه است. در آن زلزله متاسفانه بیش از ۳۰۰هزار نفر در اندونزی و کشورهای حوزه اقیانوس هند کشته شدند و دبیرکل سازمان ملل وقوع زلزله و سونامی ۲۰۰۴ اندونزی را بزرگ‌ترین فاجعه طبیعی قرن نامید.

مدیریت سانحه: ژاپن کشوری با ۱۲۷‌میلیون نفر جمعیت است. دولت ژاپن پس از وقوع این زلزله در پهنه زلزله‌زده، وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد و سامانه‌های حمل‌ونقل (مترو، کشتیرانی و قطارهای سریع‌السیر شینکانسن) فعالیت خود را در سندایی و توکیو در ساعات اولیه پس از رخداد متوقف کردند. در سندایی سامانه‌های ارتباطی موبایل و همچنین فعالیت چهار نیروگاه هسته‌ای متوقف شد. شش مورد آتش‌سوزی در ساعت‌های اولیه از پهنه رومرکز مهلرزه‌ای گزارش شد که یکی به پالایشگاهی در نزدیکی توکیو مربوط بود. امواج سونامی حاصل از رخداد زلزله تقریبا به تمام کشورهای حاشیه اقیانوس آرام (از فیلیپین تا اندونزی، نیوزیلند، کالیفرنیا و هاوایی در آمریکا و...) رسید. آژیر هشدار سونامی از ژاپن تا مناطق ساحلی تمامی کشورهای اقیانوس آرام به مردم هشدار داد تا ساحل را ترک کنند. از آنجا که سرعت امواج حاصل از سونامی حدود ۹۵۰ کیلومتر در ساعت است، می‌توان برآورد کرد حدود هشت دقیقه طول کشید تا امواج حاصل از سونامی به نزدیک‌ترین نقطه ساحل سندایی (در غرب کانون زلزله) برسد، بنابراین سامانه‌های هشدار تا حد زیادی توانسته‌اند جان بسیاری از مردم را نجات دهند. با این حال حداقل در سه شهر سندای، ایواته و مینامی سانریکو، سیل حاصل از سونامی مردم را به همراه وسایل، خودروها و هرچه که در مسیر سیل بود با خود برد.

▪ رآکتورهای هسته‌ای و فاجعه فوکوشیما: ژاپن ۵۵ رآکتور هسته‌ای دارد. اولین نیروگاه هسته‌ای ژاپن به کمک شرکت‌های انگلیسی در سال ۱۹۷۳ آغاز به کار کرد و سپس با کمک فناوری ایالات متحده این نیروگاه‌ها در ژاپن توسعه یافت. هر چهار رآکتور نیروگاه شماره یک فوکوشیما دچار انفجار شد، البته رآکتور شماره سه در این نیروگاه بیشتر آسیب دید و آلودگی گسترده‌تر و شدید‌تری بر جای گذاشت (به دلیل ذوب شدن میله‌های سوخت داخل رآکتور و آلودگی محیط به پلوتونیوم). شرکت نگهداری و بهره‌برداری از نیروگاه فوکوشیما، شرکت برق توکیو «تپکو» (TEPCO) بود که در گزا‌ش‌های بعد از سانحه، به سوءمدیریت و عدم اطلاع‌رسانی به موقع متهم شد. علاوه‌براین در گزارش‌ها ذکر شد که قرار بود نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما داییچی در تاریخ اول فوریه ۲۰۱۱ به حالت خاموش-ایمن از رده خارج شود که ظاهرا شرکت تپکو به دلیل مسایل اقتصادی و ترس از ضررهای مالی حاصل از این اقدام، از این کار اجتناب کرد. به هر حال، فوکوشیما داییچی و ۱۱نیروگاه دیگر ژاپن هنگام زمین‌لرزه، به طور خودکار نیروگاه به حالت خاموش-ایمن درآمدند که به دلیل از کار افتادن سامانه‌های خنک‌کننده رآکتورهای این نیروگاه، یکی پس از دیگری دچار انفجار شده و مساله‌ای مهم و خبرساز ایجاد کردند که در ماه‌های پس از زلزله در حد خود رخداد زلزله، خبرساز بود. دولت ژاپن به دلیل آلودگی‌های ایجادشده، جمعیت ۱۴۰‌هزار نفری ساکن در محدوده ۲۰ کیلومتری اطراف نیروگاه را تخلیه کرد و به مردم برای تردد در شعاع ۳۰ کیلومتری آن هشدار داد. برآوردهای وزارت انرژی ایالات متحده در اوایل اردیبهشت‌ماه ۹۰ نشان داد که محدوده تحت‌تاثیر آلودگی در این زلزله را می‌توان تا گستره شعاع ۸۰ کیلومتری اطراف نیروگاه فوکوشیمای داییچی در نظر گرفت.

▪ پیامدهای داخلی و جهانی انفجار در نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما: در پی این زلزله، موج جدیدی علیه توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای، در ژاپن و سایر نواحی لرزه‌خیز جهان برخاست. این سوال مهم مطرح شد که چرا کشوری ۱۲۷‌میلیونی که در معرض خطر رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۰/۹ است، باید ۵۵ رآکتور هسته‌ای داشته باشد؟ در تاریخ ششم می ۲۰۱۱ (۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰) آقای «نائوتو کان»، نخست‌وزیر ژاپن اعلام کرد از آنجا که انتظار نمی‌رود که نیروگاه هسته‌ای «هامائوکا» (Hamaoka) واقع در جنوب غرب توکیو در زمین‌لرزه‌ای با بزرگای هشت یا بیشتر (که احتمال رخداد آن در این منطقه در ۳۰ سال آینده بیش از ۸۷‌درصد برآورد شده است) به خوبی پایداری کند، بنابراین شرکت برق تپکو در حال بررسی است تا این نیروگاه را نیز از رده خارج کرده و به حال ایمن-خاموش درآورد. از سوی دیگر در عرصه بین‌المللی نیز، دو هفته بعد از زلزله - توهوکو سندای ژاپن و وقوع فاجعه هسته‌ای فوکوشیما، حزب طرفدار محیط‌زیست آلمان که از برنامه‌های اصیلش مخالفت با ۱۷ رآکتور هسته‌ای این کشور (و به‌ویژه تمرکز تبلیغاتی بر مساله انفجارهای نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما در ژاپن) و طرفداری از برنامه‌های زیست‌محیطی است، در ایالت بادن که طی ۵۸ سال گذشته به طور سنتی در اختیار حزب محافظه‌کار دموکرات‌مسیحی (CDU) بود، به پیروزی رسید. خانم «مرکل» صدر اعظم آلمان پس از این شکست در انتخابات محلی، اعلام کرد دولت آلمان برنامه‌ای راهبردی را دنبال می‌کند تا ظرف ۱۱ سال (تا سال ۲۰۲۲) منابع انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر و سازگار با محیط‌زیست را به طور کامل جایگزین انرژی هسته‌ای در این کشور کند و استفاده از انرژی هسته‌ای برای تولید انرژی (در نیروگاه‌های هسته‌ای) را متوقف خواهد کرد. یادآور می‌شود که آلمان با استقرار ۲۱۱۶۴ توربین بادی و تولید ۲۶ گیگاوات برق به این روش در صدر کشورهای استفاده‌کننده از انرژی باد به عنوان یک منبع تجدیدپذیر انرژی قرار دارد و بیش از ۹۰‌هزار آلمانی در صنعت انرژی بادی این کشور کار می‌کنند. در سال ۲۰۱۰ کشورهای آلمان و اسپانیا در اتحادیه اروپا، در صدر کشورهای اروپایی قرار داشتند که ظرفیت استفاده از انرژی باد خود را افزایش دادند. از سوی دیگر در کشورهای همجوار ایران نیز نیروگاه هسته‌ای «متسامور» ارمنستان که در زمین‌لرزه هفت دسامبر ۱۹۸۸ (با بزرگای ۲/۷ که طبق آمار رسمی موجب کشته شدن حداقل ۲۰‌هزار نفر شد)، به حالت ایمن-خاموش درآمده و موقتا تعطیل شد ولی در اثر جنگ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان در سال‌های ۱۹۹۴ و ۱۹۹۵ و قطع منابع انرژی ارمنستان، دولت این کشور مجددا در سال ۱۹۹۵ این نیروگاه را به حالت عملیاتی درآورده و هم‌اکنون نیز از آن بهره‌برداری می‌کند. یادآوری می‌شود این نیروگاه که با فناوری بسیار قدیمی ساخته شده و عملا از رده خارج است و یک سانحه زمین‌لرزه را نیز پشت سر گذاشته (در حالی‌که هیچ گزارشی از وضعیت آسیب‌های وارده به آن در هنگام و پس از زلزله ۱۹۸۸ در دسترس نیست)، در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری مرز ایران قرار دارد و با توجه به خطر لرزه‌خیزی زیاد این منطقه، از نظر ایمنی شهرهای مرزی ما به‌ویژه در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی را تهدید می‌کند و در نتیجه به طور ویژه باید به این مساله توجه کرد. چه بسا لازم باشد برای تعطیلی این نیروگاه و بردن آن ابتدا به وضع ایمن- خاموش و سپس توقف کامل فعالیت آن (decommisioning)، برای تامین انرژی جایگزین در منطقه و برای این کشور، برنامه‌ای کلان، راهبردی و درازمدت با همکاری همه کشورهای منطقه تدارک دید.

دکتر مهدی زارع

دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله