چرخش های لیبرالیسم

معرفی کتاب

● شناسه

▪ نام کتاب: چرخش‌های لیبرالیسم،

▪ نویسنده: دکتر محمد توحیدفام،

▪ ناشر: انتشارات روزنه، سال ۱۳۸۷،

▪ ۲۶۷صفحه و قیمت: ۲۲.۰۰۰ ریال

● مقدمه

دکتر محمد توحید فام یکی از استادان ایرانی است که دربند کلاس‌های دانشگاهی نبوده و به کار مهم و باارزش و دلنشین، اما سخت نگارش نیز می‌پردازند. ایشان چندین تالیف مهم و با ارزشی دارند. این کتاب نیز مانند سایر کتاب‌ها با مقدمه شروع می‌شود و در ادامه نویسنده مباحثش را در چهار فصل و نتیجه گیری مطرح می‌سازد. دکتر توحیدفام می‌خواهد با مطالعه ریشه‌های تاریخی(فرهنگی– اجتماعی)، سیاسی و اقتصادی لیبرالیسم پیوندی میان‌اندیشه و عمل لیبرالی در چشم‌انداز تاریخی آن ایجاد کند، تا روند تکامل چرخش‌های این ایدئولوژی را همان‌گونه که رشده کرده و تطور یافته، از آغاز تا به‌امروز به تصویر بکشد. وی سعی کرده است تصویری واقع گرایانه از لیبرالیسم ارائه دهد.

● ساختارکتاب

▪ فصل اول چشم‌اندازهای تاریخی لیبرالیسم

اولین کسانی که خودرا لیبرال نامیدند، مخالفان امپراتوری ناپلئون بودند و نام حزبشان، حزب لیبرال بود. هرچند در قرون وسطا به حقوق و مسوولیت‌های فردی توجهی نمی‌شد، اما روند تدریجی و تکاملی انسان‌ها در جوامع قرون وسطایی ایجاب می‌کرد که به اصلاحات بپردازد. این اصلاحات تضارب و تصادم‌اندیشه‌ها را به وجود آورد که لیبرالیسم کلاسیک محصول این تضارب و تصادم‌ها است. دکترتوحید فام بطور خلاصه و مفید چشم‌انداز تاریخی آگاه بخشی را از نهضت لیبرالیسم ارائه می‌دهد. نهضت لیبرال یک نهضت گسترده از عقاید و برنامه‌هایی بوده که مرزهای ملی را در نوردیده است. لیبرالیسم قرن بیستم معتقد به آزادی محدود (یا آزادی بر وفق قانون) است، نه آزادی آنارشیستی. لیبرالیسم برای اینکه توانایی نبرد با توتالیتاریسم را داشته باشد باید مدام در حال تغییر و چرخش باشد.

▪ فصل دوم، لیبرالیسم در عمل

الگوهای لیبرالیسم: دکتر توحیدفام چهار الگوی لیبرالیسمی در نظر می‌گیرد که بیشتر بر وجه اقتصادی لیبرالیسمی پایه‌گذاری شده است. ایشان معتقدند که «ابزار تحقق لیبرالیسم سیاسی، لیبرالیسم اقتصادی می‌باشد و برای رسیدن به جامعه لیبرال باید از طریق لیبرالیسم اقتصادی وارد شد.» ما در این فرصت کوتاه فقط نام چهار الگو را ذکر کرده (به دلیل اهمیت فراوانش) و شرح و تفصیل آنرا علاقه‌مندان می‌توانند در کتاب مطالعه کنند:

۱) لیبرالیسم ارضی: فیزیوکرات‌ها (هر کدام از این الگوها زیر مجموعه‌های خاصی دارند که نویسنده آنها را شرح داده است)،

۲) لیبرالیسم کلاسیک(نویسنده این الگو را به تفصیل شرح داده است)،

۳) لیبرالیسم مدرن (لیبرالیسم مدرن با شرح و تفسیر دکتر توحیدفام فهم پذیر می‌شود)،

۴) لیبرالیسم نو(نویسنده معتقد است که لیبرالیسم نو به لیبرالیسم کلاسیک بیشتر نزدیک است). دکتر توحیدفام که خود لیبرالیسم است جمله‌ای در آخر فصل دو متذکر می‌شود که خواندنش بد نیست:«حکومت نمایندگی، رقابت حزبی و اقتصاد بازار به مردم اجازه می‌دهد که هر یک به دنبال زندگی خود باشند، بدون آنکه به بی‌نظمی و قانون‌شکنی بیانجامد.»

▪ فصل سوم، لیبرالیسم در نظر اصول لیبرالیسم

محدود کردن قدرت و مخالفت با مداخله دولت هسته اصلی‌اندیشه‌های لیبرالی را تشکیل می‌دهد. با این گفته دکترتوحیدفام، در ایران هیچگاه لیبرالیسم اتفاق نخواهد افتاد. روزبه‌روز قدرت دولت و اعمال نظر و در دست گرفتن نبض اقتصاد توسط دولت بیشتر و افزونتر می‌شود. این افزایش نشان از دور بودن‌اندیشه مسوولان ایرانی با‌اندیشه لیبرالیسم است. دکتر توحیدفام مانند الگوهای عملی لیبرالیسم، برای‌اندیشه‌های لیبرالیسم نیز اصول اساسی در نظر می‌گیرد. فهرست این اصول هشت‌گانه بدین شرح است: اصل اول، فرد و فردگرایی، اصل دوم، رضایت و قرارداد، اصل سوم، قانون و حکومت مشروطه، اصل چهارم، آزادی حق انتخاب، اصل پنجم، برابری در فرصت‌ها، اصل ششم، عدالت اجتماعی براساس شایستگی، اصل هفتم، تساهل یا مدارا، اصل هشتم، محدوده زندگی خصوصی و محدوده زندگی عمومی. نویسنده کتاب چرخش‌های لیبرالیسم اینگونه خود را بر موضوع مورد بحثش مسلط می‌داند: «وقتی عناصر‌اندیشه لیبرال را به هم پیوند دهیم، الگو و مدلی انتزاعی از جامعه‌ای قائم به ذات را به دست خواهیم آورد.» نظریه‌پردازان لیبرال معتقدند که(دقیقا بر عکس سوسیالیست‌ها)، هماهنگی منافع خصوصی است که منافع عمومی را تامین می‌کند. ایراد ماندگار لیبرالیسم از دیدگاه دکتر توحید فام: مشکل دائمی و همیشگی‌ای که لیبرالیسم با آن مواجه است عبارت از پیداکردن یک نوع تقسیم قدرت مناسب بین فرد و جامعه می‌باشد.

▪ فصل چهارم، نقد نظریه لیبرال: نویسنده کتاب دست به خود انتقادی زده و عمده‌ترین انتقاداتی که بر لیبرالیسم وارد می‌داند را اینگونه فهرست می‌نماید:

۱) نقد نظریه فردگرایی،

۲) نقد نظریه منافع فردی،

۳) نقد نظریه دولت رفاه،

۴) نقد نظام سرمایه‌داری،

۵) برخوردهای لیبرالیسم با نهضت آزادی خواهی، فمینیسم و ناسیونالیسم،

۶) برخوردهای لیبرالیسم با کثرت‌گرایی، ایدئولوژی و دموکراسی. نویسنده معتقد است مسائلی در فصول قبل مطرح شده که بد نیست از دیدگاه علمی آنها مورد نقد و بررسی قرارداد. البته با این بینش که نقد هیچگاه نفی نیست. با وجود نقدهایی که تا به‌امروز از لیبرالیسم شده است، این ایدئولوژی هیچ‌گاه ماهیت واقعی خود را پنهان نگذاشته و به قول دکتر توحیدفام همواره چهره‌ای روشن و بسیار نافذ از خود به جا گذارده است. تحقق کامل آزادی همان تحقق کامل مفهوم انسانیت نیز بوده است، این‌اندیشه واقعی نظریه‌پردازان اولیه لیبرالیسم می‌باشد.

● نتیجه

کتاب از ساختار حرفه‌ای برخوردار است. منظور نظر نویسنده کاملا در تمامی سطور هم رساست و هم مستمر. نویسنده می‌خواهد لیبرالیسم را از ابتدا تا به‌امروز مورد کنکاش قرار دهد و چرخش‌هایی که این ایدئولوژی داشته را روی کاغذ ثبت کند. مسلما هر کتابی پایانی برای موضوعش نیست. این قانون شامل حال کتاب چرخش‌های لیبرالیسم نیز می‌شود. چون این کتاب پرسش‌ها و بحث‌های جدیدی را می‌آفریند که بهترین نقطه مطلوب نویسنده می‌باشد. یکی از نکات قوت دیگر کتاب یادداشت‌های آن است. متاسفانه در ایران نویسندگان به یادداشت بهایی آنچنانی نمی‌دهند، در حالی که یادداشت نویسی در پایان هر فصل نشان از قدرت و تسلط نویسنده بر موضوع می‌دهد. از نکات ضعف کتاب صحافی ضعیف آن است، چراکه با چندبار ورق زدن صفحات آن به راحتی از هم جدا می‌شوند. در انتهای کتاب دکتر توحیدفام منابعشان را معرفی نموده‌اند که به‌نظر می‌رسد برای علاقه‌مندان مفید باشد. آنانی که قصد و علاقه دارند به بحث و یادگیری لیبرالیسم بپردازند کتاب دکتر توحیدفام کتابی بسیار مفید خواهد بود و بستر مناسبی را برای پیشرفت در شناخت این ایدئولوژی آماده می‌سازد.

عکس: وحید اسلام زاده