تربیت تا اطلاع ثانوی تعطیل

یکی از مسائل مهم امروز جامعه تربیت کودکان و نوجوانان است که اگر به شکل علمی و روان شناسانه و با استفاده از دستورات دینی بدان پرداخته شود در حل بسیاری از مشکلات تربیتی – اخلاقی و رفع مفاسد اجتماعی در آینده موثر خواهد بود و البته این مهم میسر نخواهد شد مگر با ارتقاء سطح آگاهی ها و دانش والدین در چگونگی تشویق فرزندان به نیکی ها و منع آنان از بدی ها

یکی از مسائل مهم امروز جامعه تربیت کودکان و نوجوانان است که اگر به شکل علمی و روان شناسانه و با استفاده از دستورات دینی بدان پرداخته شود در حل بسیاری از مشکلات تربیتی – اخلاقی و رفع مفاسد اجتماعی در آینده موثر خواهد بود و البته این مهم میسر نخواهد شد مگر با ارتقاء سطح آگاهی ها و دانش والدین در چگونگی تشویق فرزندان به نیکی ها و منع آنان از بدی ها.

پدران و مادران در طول تاریخ ، با توجه به نقش های خود فرزندان را همواره به کارهایی وا داشته و از کارهایی نهی کرده اند. مسئله امر و نهی وتشویق وهشدار ریشه در درون هرانسانی دارد و مربوط به زمان و مکان یا منطقه خاصی نمیشود وهر مسئله ای که اینگونه فراگیر باشد نشان از فطری بودن آن دارد. هشدار ، اخطار و فریاد دربرابر خطرها وانحرافات مخصوص انسان نیست.

واداشتن پسران و دختران به انجام تکالیف دینی لازم است که با نرمی و مهربانی و تشویق همراه باشد و تکلیف شاقّ از آنها خواسته نشود، به‏خصوص دختران که زودتر از پسران به سنّ تکلیف می‏رسند ولی در عین حال والدین با جدّیت در این موارد عمل کنند، به طوری که کودک احساس نکند که تکالیف دینی اموری جدّی یا ضروری نیستند. هنر پدر و مادر این است که این دو جنبه‏ی به ظاهر متضاد را یکجا جمع کنند یعنی هم جدّی و هم رئوف و مهربان باشند تا بتوانند کودک را به انجام فرائض دینی وا دارند. هر نوزادی بر فطرت سالم الهی زاده می شود; لیکن این پدر و مادر هستند که گاه او را با تربیت های ناشایست خویش از صراط مستقیم منحرف می سازند . (۱)

خانواده‏هایی که از فرصت دوران کودکی برای این منظور استفاده نمی‏کنند در دوران بلوغ و نوجوانی معمولاً با مشکلات جدّی روبرو می‏شوند زیرا کسی که انجام تکالیف دینی را تا مرحله‏ی نوجوانی یا جوانی و بزرگسالی به تاخیر انداخته است هر چند معتقد به موازین دینی باشد، به علت نبود ممارست عملی و آمادگی روحی، معمولاً نمی‏تواند به راحتی به احکام دینی عمل کند. بیشتر کسانی که در سنین بالاتر وظایف عبادی خود را انجام نمی‏دهند بی‏اعتقاد به مبادی دینی نیستند بلکه آنها معمولاً کسانی هستند که قبلاً ورزیدگی و آمادگی لازم را به دست نیاورده‏اند و لذا اراده‏ی آنها تابع اعتقادات آنها نیست، یعنی فاصله و شکافی بین فکر و عمل آنها وجود دارد مگر اینکه از ایمانی محکم‏تر و اعتقادی قوی‏تر برخوردار شوند اما با ایمان در سطح معمول و اعتقاد عادی معمولاً غلبه بر مقاومت‏های درونی و نفسانی کار آسانی نیست.

همراه بردن کودکان به مسجد، هر چند در نماز جماعت شرکت نکنند یا مراسم عزاداری در ماه محرم یا مناسبت‏های مذهبی دیگر از قبیل شرکت در نماز عید فطر و جشن‏های مذهبی که معمولاً مورد علاقه کودکان هستند، برای پرورش عواطف دینی کودکان بسیار مفید است. هر چند باید دقت کرد که این نوع برنامه‏ها فراتر از طاقت و حوصله‏ی آنها نباشد و آنان را خسته نکند

بنابراین استدلال کسانی که معتقدند طفل پس از رسیدن به حدّ تشخیص، خود باید مسیر خویش را انتخاب کند و نباید پیشاپیش عادت به برخی امور از جمله تکالیف دینی را در او به وجود آورد، به هیچ وجه درست نیست. اگر این استدلال، صحیح باشد، باید تربیت را تا رسیدن به سن تشخیص تعطیل کرد. حال آنکه تربیت به یک معنا چیزی جز ایجاد عادات در کودک نیست. این عادت‏ها اراده‏ی انسان را از مقاومت‏های درونی آزاد می‏سازد و تابع عقل او می‏گرداند، مانند عادت به سحرخیزی. کسی که به سحرخیزی عادت کرده است، اگر قصد سحرخیزی کند، به راحتی از عهده‏ی انجام آن برمی‏آید اما اگر چنین عادتی در او به وجود نیامده باشد، انجام آن برای وی بسیار دشوار است و چه بسا اراده‏ی او تابع عقل او نشود به چنان کاری توفیق نباید بخصوص در دوره‏ی دبستانی که دوره‏ی ایجاد عادات مطلوب است نباید از این امر غفلت کرد.

مساله‏ی دیگر، شرکت دادن کودکان در مجالس و مراسم دینی است. همراه بردن کودکان به مسجد، هر چند در نماز جماعت شرکت نکنند یا مراسم عزاداری در ماه محرم یا مناسبت‏های مذهبی دیگر از قبیل شرکت در نماز عید فطر و جشن‏های مذهبی که معمولاً مورد علاقه کودکان هستند، برای پرورش عواطف دینی کودکان بسیار مفید است. هر چند باید دقت کرد که این نوع برنامه‏ها فراتر از طاقت و حوصله‏ی آنها نباشد و آنان را خسته نکند.

در رابطه با پیدایش حسّ مذهبی کودکان، بررسی‏های روانکاوان نشان می‏دهند که این امر مربوط به ماه‏های قبل از چهار سالگی است و حتی در برخی از کودکان از حدود سنین ۲ یا ۳ سالگی هم دیده شده است. به همراه رشد و افزایش سنّ، این احساس علنی می‏شود آن‏چنان که در ۶ سالگی می‏توان به عیان تظاهرات مذهبی و علاقه به انجام دادن رفتارهای مذهبی را در کودک دید. کودک از ۶ سالگی علاقه‏ی مذهبی نیرومندی دارد. دوستدار حرف زدن و ارتباط با خدا است، امری که والدین غیر مذهبی از آن عصبانی هستند و نگران که چرا او این همه علاقه را به مذهب بروز می‏دهد و البته معلوم نیست که همین عشق و علاقه در او باقی و برقرار بماند و برای روشن شدن وضع او باید مدتی منتظر ماند.

مذهب در سنین مختلف برای کودکان معانی مختلف دارد ولی دنیای آنها از حدود ۶ سالگی دنیای عشق و محبّت، احترام به خدا، ستایش و نیایش او و احساس شرمساری در صورت تخلف از دستور خداست و حتی این امر در قیافه‏ی او هم پیداست. از حدود ۸ سالگی به بعد شوق مذهبی او بیشتر، به مسائل مذهبی علاقه‏مندتر و به عبارت دیگر متدین‏تر می‏شود. سعی دارد کاری انجام دهد که به گفته‏ی والدین و مربیان او مورد رضای خداوند است. از حدود چهارسالگی، کنجکاوی سراسر وجود کودک را فرا گرفته و سبب آن می‏شود که با حقایقی در باره‏ی جهان آشنا شود. این آشنایی‏ها خود منجر به مبدا‏جویی و قبول خدا خواهد شد و این مرحله، سن طبیعی برای پذیرش خداوند است.

بررسی‏ها نشان می‏دهند که کودک از حدود ۳ سالگی علاقه‏ی زیادی به دعا و سرودهای مذهبی دارد و از تکرار آن بخصوص اگر همراه با آوازهای جمعی باشد بسیار لذت می‏برد. کم کم از حدود ۶ سالگی ارتباطش با خدا به صورت حرف زدن و درخواست کردن است

کودک در این سن این احساس را دارد که هیچ چیز بدون علت پدید نمی‏آید و چنین احساس می‏تواند اساس همه‏ی داوری‏های او باشد. کودک چهار ساله به والدین خود وصل است. پدر خود را بزرگ و مهم می‏داند و تلقی او از خدا این است که او هم چون پدرش ولی بزرگتر است! او حتی خداوند را مانند عضوی از اعضای خانواده‏ی خود به حساب می‏آورد و سوالات او این طرز فکر را ایشان می‏دهد. او ممکن است عکسی زیبا ولی عجیب و غریب را عکس خدا تصور کند و به آن صورت معبودی بدهد و البته چنین توصیفی بیشتر اوقات او را راضی می‏کند.

مفهوم خدا و صفات او تا حدود ۶ سالگی هنوز امری ریشه‏دار نیست ولی از حدود ۷ سالگی خدا را مقامی قدرتمند می‏شناسد که ارزشی بالاتر از ارزش والدین دارد و می‏خواهد که با دستورات او آشنا شود. صفات خدا تا حدودی برای او آشنا است ولی جنبه‏هایی چون ازلی و ابدی بودن برایش نامفهوم است و هم باید دانست که او هنوز با جنبه‏های محسوس آشنا است نه با مسائل مجرّد و ذهنی.

بررسی‏ها نشان می‏دهند که کودک از حدود ۳ سالگی علاقه‏ی زیادی به دعا و سرودهای مذهبی دارد و از تکرار آن بخصوص اگر همراه با آوازهای جمعی باشد بسیار لذت می‏برد. کم کم از حدود ۶ سالگی ارتباطش با خدا به صورت حرف زدن و درخواست کردن است. این نکته هم شایان ذکر است که نوع درخواست‏های کودک، صورت مادی دارد مثل خوردنی‏ها، اسباب‏بازی‏ها، لباس و غیره.

● حس مذهبی یا بعد چهارم روح انسان

با کشف «حس مذهبی» در انسان و اینکه «حس دینی» یکی از عناصر اولی و ثابت و طبیعی روح انسان است.ثابت گردید که در روح و روان و سرشت انسانی چهار حس وجود دارد:

«حس کنجکاوی» این همان حسی است که از روز نخست فکر بشر را به بحث و بررسی پیرامون مسائل مبهم و مجهول وادار نموده و در پرتو آن علوم و صنایع پدید آمده است، این همان حس است که از روزگار پیش، به کاشفان و مخترعان و پایه گذاران علوم نیرو بخشیده که از رازهای نهفته، پرده بردارند و در این راه به سختیها و ناملایمات تن دهند.

«حس نیکی» پدید آورنده اخلاق و تکیه گاه فضائل و سجایای انسانی و صفات عالی روحی است، این همان حسی است که انسان را به نوع دوستی و عدالتخواهی سوق میدهد، و در انسان یکنوع گرایش فطری بفضائل و اخلاق نیک و تنفر از زشتیها و صفات بد پدید می آورد.

«حس زیبائی» پدید آورنده هنر و سبب تجلی انواع ذوقیات میباشد.

«حس مذهبی» هر فردی از افراد انسان فطرتا خداخواه و خداجو بوده و یکنوع تمایل و کشش به ماوراء طبیعت در خود احساس میکند.وجود «حس مذهبی» در روح انسان ثابت مینماید که تمام تمایلات مذهبی در انسان، ریشه ذاتی دارد و توجه به خدا و مسائل ماوراء طبیعی، از فطرت انسان، سرچشمه میگیرد، البته تجلیات این فطرت، در دوران بلوغ نمایان تر و آشکارتر است.

کوتاه سخن اینکه کسانی که انسان را با دید وسیعتر مورد بررسی قرار داده اند همگی معترفند که توجه به خدا در انسان از یک حس عمیق مذهبی ریشه گرفته و وجود انسان با این حس به هم آمیخته شده است.

فرآوری: کهتری

منابع :

کتاب فرزند صالح

کتاب والدین در آینه فرزندان - نویسنده: کوهساری

کتاب الهیات و معارف اسلامی، آیت الله جعفر سبحانی

پی نوشت:

۱. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، جلد ۱۰۰