دیگرگرایی و خودگرایی

قرآن کریم ضمن دعوت به دیگرگرایی میان خودگرایی و خداگرایی با دیگرگرایی منافاتی نمی بیند, زیرا این کار را موجب رضایت خدا از فاعل اخلاقی و به سود او می داند

قرآن کریم ضمن دعوت به دیگرگرایی میان خودگرایی و خداگرایی با دیگرگرایی منافاتی نمی بیند، زیرا این کار را موجب رضایت خدا از فاعل اخلاقی و به سود او می‌داند. از نظر اسلام، به طور معمول خیر دیگران دست‌کم به اندازه خیری که مستقیما عاید خود ما می‌شود اهمیت دارد. امام علی(ع) می‌فرمایند: برای مردم به همان راضی شو که برای خود رضایت می‌دهی و به مردم همان بده که دوست داری به تو داده شود. افزون بر این، معمولا ترجیح دادن خیر دیگران بر خیر خود ارزشمندتر است و بدین ترتیب ایثار و مصادیق آن مانند انفاق در بسیاری از موارد فضیلت اخلاقی به شمار می‌آیند. قرآن کریم در مدح مومنان در سوره حشر می‌فرماید: و دیگران را بر خودشان ترجیح می‌دهند، هر چند خود نیازمندند.

حتی در امور معنوی مانند دعا نیز توصیه شده که دیگران را بر خود مقدم بداریم. از امام حسن مجتبی(ع) روایت شده که فرمودند: دیدم مادرم فاطمه زهرا (ع) شب جمعه را تا صبح به رکوع و سجود مشغول بود و برای مومنین و مومنات دعا می‌کرد و آنان را نام می‌برد، اما برای خود دعا نکرد پرسیدم مادر، چرا همان‌گونه که برای دیگران دعا کردی برای خود دعا ننمودی. فرمودند: پسرم ابتدا همسایه، سپس خانه خود.(۱)اما دیگرخواهی با خودگرایی حقیقی منافات ندارد، زیرا نتایج نیک آن به خود فاعل باز می‌گردد. قرآن کریم در ادامه همان آیه‌ای که ایثارگران را می‌ستاید می‌فرماید: و کسانی که از بخل نفس حفظ شدند رستگاران اند.در روایات آمده دعا و طلب مغفرت برای مومنان موجب می‌شود که خداوند همان دعا را از جانب ایشان به دعاکننده بازگرداند و ایشان در روز قیامت برای دعاکننده طلب شفاعت کنند و خداوند به موجب آن، به وی نیکی عطا کند و از او بدی را بزداید و بر درجه او بیفزاید.(۲) البته، در مواردی نیز ممکن است دیگرگرایی با کمال حقیقی انسان تزاحم داشته باشد. در این صورت، دیگرگرایی ارزش جایگزینی ندارد. بدین ترتیب، درباره دیگرگرایی نیز به رعایت حد وسط و حد اعتدال توصیه شده است. قرآن مجید در سوره فرقان می‌فرماید: و آنان که به هنگام انفاق، نه زیاده روی می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند و انفاق‌شان میان آن دو حد در حد وسط و اعتدال است.

● خداگرایی و خودگرایی

از نظر اسلام سعادت ابدی انسان ارزش ذاتی دارد و ملاک آن، به مقدار تقوا و قرب انسان به خداست که در سایه اختیار خود انسان به دست می‌آید و اسلام به آن دعوت می‌کند. اسلام میان دعوت به کار برای سعادت حقیقی خود و کار برای خدا منافاتی نمی بیند.قرآن کریم در سوره نسا آیه ۷۴ می‌فرماید: پس کسانی که زندگی دنیا را در مقابل به دست آوردن زندگی آخرت می‌فروشند باید در راه خدا پیکار کنند و کسی که در راه خدا پیکار کند، پس کشته شود یا پیروز گردد به او پاداش بزرگی می‌دهیم. قرآن کریم در مواردی که دعوت به دیگرگرایی می‌کند نیز میان دیگرگرایی یا خودگرایی و خداگرایی منافاتی نمی بیند، زیرا همان کار موجب رضایت خدا از فاعل اخلاقی و به سود اوست.قرآن کریم سوره بقره آیه ۲۷۲ می‌فرماید: و هر خیری که به دیگران انفاق می‌کنید به نفع خودتان است در حالی که تنها آن را برای رضای خدا انفاق می‌کنید و هر خیری که به دیگران انفاق کنید به طور کامل به شما باز می‌گردد و به شما ستم نخواهد شد.البته اسلام برای تشخیص خیر و ارزش‌ها به تعقل فرا می‌خواند و آن را اجمالا برای تشخیص ارزش اخلاقی مفید و لازم می‌داند. امام صادق (ع) می‌فرماید: آنچه اول هر امر و مبدا ومایه استحکام و آبادی هر چیز است و بدون آن هیچ چیز سود ندارد عقل است، همان عقلی که خدا آن را برای مخلوقاتش زینت و نور قرار داده است. پس با عقل است که بندگان خالق خود را می‌شناسند و نیک را از بد تمیز می‌دهند.(۳) از سویی تجربه عملی نیز درتشخیص برخی نتایج اعمال موثر است و باید از آن سود برد. امام علی(ع) می‌فرماید: بدبخت کسی است که از سود عقل و تجربه ای که به او داده شده محروم باشد.

* منابع در دفتر روزنامه موجود است