سفال و سرامیك از ابتدا تا کنون

زمانی كه بشر به استفاده از ظروف سفالین پرداخت, دست ساخته هایش بسیار ابتدائی و عاری از هر گونه تزئین یا پوشش لعاب بود, ولی بتدریج كه ذوق و سلیقه و حسن زیبائی شناسی قوت گرفت ظروف سفالین به نقوش گوناگون و سپس به پوشش لعاب آرایش داده شد

زمانی كه بشر به استفاده از ظروف سفالین پرداخت، دست ساخته هایش بسیار ابتدائی و عاری از هر گونه تزئین یا پوشش لعاب بود، ولی بتدریج كه ذوق و سلیقه و حسن زیبائی شناسی قوت گرفت ظروف سفالین به نقوش گوناگون و سپس به پوشش لعاب آرایش داده شد.كاوشهای باستانشناسی در محوطه های باستانی ایران موید آن است كه تسلسل و تكامل ساخت ظروف بی لعاب در قرون متمادی حفظ گردیده و هنرمندان سفالگر با پیشرفت هنر سفلگری همزمان و در كنار ظروف سفالین لعابدار در ظروف بی لعابدار در ظروف بی لعاب نیز مبتكر بوده و این شیوه و سنت را تا به امروز حفظكرده اند. وفور ظروف بی لعاب به نسبت انواع دیگر سفالینه بعلت كاربرد این نوع سفالینه در زندگی توده مردم بوده است. تاریخ گذاری ظروف بی لعاب اوایل اسلام بعلت ادامه سنت سفالگری ساسانی ، بسیار مشكل است و بدین سبب متخصصان این نوع سفالینه را عرب ساسانی نامیده اند. پس از سقوط امپراتوری ساسانیان ( سال ۶۲۲ میلادی ) و گرایش ایرانیان بدین مبین اسلام قسمتهائی از این سرزمین تا مدتها تحت تاثیر شیوه های هنری گذشته قرار داشته است كه از آنجمله ناحیه دریای خزر می باشد. در این منطقه روش و سنت هنر ساسانی بویژه در زمینه فلز كاری و سفالگری ادامه یافته و ظروف سفالین بشیوه متقدم ساخته می شده است. حفریات باستانشناسی در ناحیه دریای خزر كه محوطه های باستانی بیشماری را در بر میگیرد . كشف ظروف سفالین اواخر ساسانی و اوایل اسلامی و قابل مقایسه بودن آنها این نظریه را اثبات می نماید. پژوهشهای باستانشناسی سالهای اخیر در مراكز تمدنهای اسلامی ایران چون : نیشابور ، ری، جرجان، سیراف، استخر، تخت سلیمان، سلطانیه، فسا، غبیرا و شوش كه در ادوار اسلامی از آبادانی و ثروت برخوردار بوده اند شناخت باستانشناسان را در تكامل سفالینه بی لعاب تا حدی آسانتر كرده است.

● سفالینه بی لعاب اسلامی بسیار متنوع و از جهات مختلف مانند خمیر، شكل و تزئین قابل بررسی است.

▪ خمیر

گل خمیر كه در ساخت ظروف سفالین بی لعاب بكار برده شده برنگهای نخودی، قرمز و خاكستری است، كه بصورت نرم و سخت ساخته شده است.

▪ شكل

سفالگران اسلامی در ساخت ظروف بی لعاب از شكلهای گوناگون استفاده نموده و ساخت بعضی از ظروف مانند كوزه در ادوار مختلف بیك شكل ادامه داشته است، بطوریكه شناخت و تاریخ گذاری این نوع ظروف تا حدودی مشكل شده است. مهمترین گروه سفالینه بی لعاب را خمره، كوزه و آبخوری تشكیل می دهد كه عموما با خمیر قرمز یا نخودی ساخته می شده و در اغلب كاوشهای باستانشناسی محوطه های اسلامی، به وفور یافت شده است. اشكال ظروف شامل: خمره، كوزه، آبخوری، كاسه، پیاله، بشقاب، گلدان، قمقمه و دیگر انواع ظروف سفالین مورد نیاز روز مره زندگی بوده كه هر یك با ویژگیهای مشخص از نظر بدنه، دسته، پایه و لبه ساخته می شدند.

▪ نقش تزئین

زیبائی خاصی كه نقوش متفاوت و تزئینات گوناگون به سفالینه بی لعاب می بخشد مهارت و استادی سفالگران ادوار مختلف اسلامی را كاملا روشن می سازد

● نقوش تزئینی سفالینه بی لعاب از نظر تكنیك به چند دسته تقسیم می شود

الف) نقش كنده

تكنیك نقش كنده در سفالگری ایران سابقه طولانی داشته و از ابتدای سفالگری از نقش كنده برای تزئین سفالینه استفاده می شده است. تداوم این تكنیك كه تا امروز نیز استمرار یافته در اغلب مراكز سفالگری با شیوه های تقریبا یكسان حفظ شده است.نقش كنده روی سفالینه بی لعاب متنوع و شامل. نقوش هندسی، موجی، زیگزاكی، نقطه چین، خطوط موازی و عمودی و نقوش گیاهی بوده كه اغلب روی بدنه و گردن ظروف را آرایش داده است. بنابر این نقش كنده از متداولترین تزئینات كارگاههای سفالگری بوده كه از اوایل دوره اسلامی تا قرن سیزدهم بدون وقفه ادامه داشته است.

ب) نقش افزوده

نوع دیگر آرایش سفالینه بی لعاب نقش افزوده است. با این ترتیب كه پس از ساخت سفالینه تزئین را كه بصورت نقشی جداگانه ساخته شده به بدنه ظرف متصل می ساختند نقوش اغلب بصورت طرحهای هندسی، گیاهی و در بعضی موارد طرحهائی از انسان و حیوان بوده كه بصورت قطعات خمیر كوچك به ظورف سفالین الصاق می شده است از این نوع تزئین معمولا جهت آرایش قسمت فوقانی بدنه استفاده می شده است.نقش افزوده با توجه به ذوق و سلیقه هنرمندان سفالگر در اغلب مراكز سفالگری متداول بوده بخصوص در قرون ۳ الی ۷ هجری این روش بسیار متداول و رایج بوده است.

ج) نقش قالب زده

زیباترین تزئین سفالینه بی لعاب نقش قالب زده است. نقوش و طرحهای قالب زده كه از قالبی با نقشی منفی بدست می آید زیبائی خاصی را دارا می باشد. همانطور كه در تكنیك سفالگری بحث خواهد شد، قالب منفی اصلی از جنس سفالینه سخت یا سنگ ساخته شده و نقوش مورد نظر هنرمند بروی آن كنده یا حك می شود، سپس ظروف سفالین آماده شده داخل آن قرار گرفته و نقش قالب بر روی آن بطور معكوس نقش می بندد. نقوش قالب زده متنوع و عموما شامل نقش هندسی، نقش انسان، حیوان، گیاه و در بعضی موارد توام با نوشته كوفی و ثلث است. این نقوش غالبا از صحنه های نوازندگی و رقص یا حیوانات دونده در تزئینی چون، سرو، شاخ و برگ و گلهای اسلیمی می باشد.از كاوشهای باستانشناسی درنیشابور، ری، جرجان، علاوه بر كشف ظورف سفالین با نقش قالب زده قالب یا نگاتیو آن نیز بدست آمده است.

تزئین قالب زده از اوایل اسلام تا دوره ایلخانی مرسوم بوده ولی اوج ترقی آن به دوره سلجوقی س( قرن ۵و۶ هجری) متعلق است و شهرهای نیشابور و ری را میتوان مراكز اصلی ساخت آن دانست.علاوه بر نقوش ذكر شده، گروه اندكی از سفالینه های بی لعاب دارای تزئین رنگین می باشد و بنظر می رسد كه ساخت این نوع سفالینه در اوایل اسلام معمول بوه و بتدریج منسوج شده است. نمونه جالبی از این نوع تزئین كوزه كوچكی است در موزه ایران باستان كه از كاوشهای شوش بدست آمده است. روی بدنه كوزه نقوش هندسی ( لوزیهای بهم پیوسته )، طرح گردیده و داخل آنها با رنگهای قرمز، زرد، و قهوه ای تیره نقاشی شده است. همچنین از این گروه نمونه های معدودی نیز در نیشابور كشف شده است. گر چه از سفالینه های نقاشی شده نمونه های زیادی در دست نیست ولی احتمالا ساخت این قبیل سفالینه ها برای مدت كوتاهی متداول بوده اما مراكز تولید آن هنوز نام معلوم است .لازم به یاد آوری است كه علاوه بر طرحهای یاد شده كه غالبا از موتیف ها و سنتهای هنری پیش از اسلام الهام گرفته ذوق سفالگران محلی نیز در آرایش سفالینه اثر بخش بوده است.

● سفال با پوشش گلی

در اوایل اسلام، همزمان با آغاز نهضتها و جنبشهای ایرانی و تاسیس سلسله هائی مستقل مانند طاهریان و سامانیان اغلب هنرها بخصوص سفالگری رونق تازه ای یافت، و در قرون سوم و چهارم هجری از جهت تكنیك و تزئین تحول چشمگیری در هنر سفالگری بوجود آمد، استفاده از پوشش گلی یاSLTPكه بعنوان تزئین بكار میر فت از همین زمان آغاز می شود پوشش گلی در رنگهای مختلف بكار برده می شد ولی غالبا برنگ سفید یا شیری بوده است.این گروه سفالینه بیشتر در شمال شرقی ایران در مراكز سفالسازی چون نیشابور، سمرقند، جرجان و لشگری بازار معمول بوده و در مناطق دیگر كمتر دیده شده است. بدین جهت سفالینه با پوشش گلی در گذشته بنام ظروف شمال شرقی ایران معروف بوده است.

▪ سفالینه با پوش گلی از نظر تزئین به گروههای زیر تقسیم بندی می شود

۱) سفالینه با نقوش سیاه بر روی زمینه سفید

این دسته از ظروف كه مهمترین مركز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره آرایش و با لعاب سرب بر روی آنها، تزئین كامل شده است. تزئین این نوع سفالینه كه شامل نقطه چینهای مرتب، پرندگان، گلها مسبك ومهمتر از همه نوشته بخط كوفی تزئینی است، عموما لبه و بدنه داخلی ظرف را فرا گرفته و در بعضی از نمونه ها نقش مرغ مسبك در كف آرایش شده است. یكی از ویژگیهای این سبك عدم تراكم نقش و ایجاد فضای خالی در تزئین زمینه می باشد. نوشته ها شامل دعای خیر، روایات، ضرب المثل و احادیث منسوب بحضرت محمد ( ص) و حضرت علی ( ع ) و بزرگان اهل ادب بوده كه سفالگر بر روی سفالینه بعنوان تزئین بكار برده است. شكل ظروف ساخته شده عموما كاسه، بشقاب و قدح با لبه صاف و گاه برگشته بدنه كشیده و محدب و كف حلقه ای است.از كاوشهای هئیت اعزامی موزه متروپولین نیویورك و نیز مركز باستانشناسی ایران در شهر قدیم نیشابور نمونه های منحصر بفردی از ظروف با نوشته كوفی بدست آمده است كه بنام ظروف كتیبه ای معروفند.

۲) سفالینه با نقوش رنگارنگ بر روی زمینه سفید

این نوع سفالینه كه بنامهای: ظروف روستائی، ظروف ساری و نیز رنگارنگ معروف شده زیبائی خاصی را داراسترنگهائی چون ارغوانی تیره، سیاه، قهوه ای تیره، زرد و اخرائی بصورت ورقه ای نازك بر روی زمینه مات و پوشش گلی SLTP آنراتزئین می كند.نقوش متنوع و غالبا شامل حیوان، پرنده، بخصوص كبوترهای مسبك، دایره های توپر و گلهای مسبك می باشد كه گاه توام با نوشته كوفی تزئینی است كه معمولا بدنه داخلی و كف ظرف را در بر می گیرد. شكل ظروف اغلب بصورت كاسه، بشقاب، پیاله با لبه برگشته، بدنه محدب و كف حلقه ای است.گرچه ظروف رنگارنگ بنام ساری معروف گردیده و محققان نیز مركز ساخت آنراساری می دانند ولی باكاوشهای انجام شده در نیشابور و جرجان وكشف كوره های متعدد سفالگریو نمونه های یافت شده در مناطق مذكور این احتمال در ذهن پژوهشگران متبادر می شود كه مركز اصلی ساخت آن جرجان بوده و از آنجا به دیگر نقاط حاشیه مازندران از جمله ساری صادر شده است. پرفسور میكامی استاد دانشگاه توكیو، معتقد است كه ظروف رنگارنگ از ابداعات وابتكارات سفالگران ایرانی است و از ایران به نقاط دیگر نفوذ كرده است. ساخت این ظروف به قرون سوم و چهارم پنجم هجری باز می گردد.

۳) سفالینه با تزئین تقلید زرین فام

گروه دیگری از این سفالینه ها بنام ظروف تقلیدی از زرین فام معروف شده است. این نوع سفالینه پس از آنكه با پوشش گلی پوشانیده می شد. با لعابی رنگین كه با اكسید فلزات مختلف تركیب یافته پوشش می گردید و در نتیجه پس از پخت، ظرف دارای درخشندگی خاصی می شده است. این درخشندگی تقریبا شبیه درخشندگی ظروف زرین فام یا طلائی می باشد. شكل این ظروف عموما كاسه و نقوش آنها گلهای تزئینی و گاهی توام با نوشته كوفی است. تاریخ ساخت این ظروف نیز به قرون سوم و چهارم هجری تعلق داشته و نیشابور را می توان یكی از مراكز ساخت آن دانست .دسته دیگری از سفالینه گری با پوشش گلی، می توان گروهی را دانست كه سفالگر پس از پوشش گلی و تزئین آن با نقوش سیاه رنگ و تزئینی دیگری كه عموما زرد بوده بشكل لكه قسمتهای مختلف ظروف را آرایش می كرده است. شكل این ظروف كاسه، بشقاب، با لبه و كف حلقه ای و تاریخ ساخت آن متعلق به قرون سوم و چهارم هجری است. بطور كلی سفالینه با پوشش گلی، گروه نقوش سیاه بر روی زمینه سفید و همچنین ظروف تقلیدی زرین فام به مراكز سفالسازی شرق ایران عموما نیشابور و سمرقند تعلق داشته ولی سفالینه با نقوش رنگارنگ با حتمال زیاد در مراكز سفالسازی حاشیه خزر معمول بوده و مركز اصلی ساخت آن جرجان بوده است. تحقیقی كه اخیرا از انواع سفالینه های مختلف اسلامی خانم هلن فیلون از مجموعه موزه بناكی بعمل آمده ، مطالب سودمندی در توسعه و گسترش انواع ظروف سفالین اوایل اسلام نوع پوشش گلی بدست می دهد.

۴) سفالینه با لعاب پاشیده

در قرن دوم هجری، همزمان با حكومت عباسیان ارتباط ایران با كشور چین گسترش یافته بسیاری از دست ساخته های هنری چین از راه دریا و خشكی به سرزمینهای اسلامی چون ایران و عراق و مصر صادر گردید. از طرف دیگر وجود هنرمندان چینی در دربار عباسیان باعث شد تا ذوق تلطیف یافته هنرمندان اسلامی و چینی در این زمینه نزدیكتر شده و در صنایع گوناگون بویژه سفالگری در سرزمینهای اسلامی نو آوریهایی پدید اید. در این زمان كه مصادف با دوره تاریخی تانك در كشور چین است. ساخت نوعی سفالینه كه همان شیوه تزئین با لعاب پاشیده است در چین متداول بوده و در اثر توسعه تجارت به كشورهای اسلامی صادر می شده است. در كاوشهای باستانشناسی شهرهای معروف اسلامی چون ری، شوش، سیراف، جرجان و نیشابور سفالینه های صادراتی ساخت چین بدست آمده است.

منبع : Iran Art News

---