این بازار ۱۳۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ دلاری

اقتصاد نوشابه در ایران و جهان

پرسود. این چیزی است که اغلب در مورد صنعت نوشابه‌ساز تصور می‌شد. با مواد اولیه‌ای به ظاهر ارزان و مشتریانی پر و پا قرص. اما این ظاهر قضیه است و حداقل شرکت‌های ایرانی تولیدکننده نوشابه وضع خیلی رو به راهی هم ندارند.

اقتصاد کارخانه‌های نوشابه‌سازی ایرانی، قبل از انقلاب، آمیخته با موفقیت بوده است. مردم از نوشابه‌های تولیدی بخصوص با طعم پرتقالی استقبال می​کردند و همین استقبال هم باعث شد که شرکت ساسان به بورس راه پیدا کند. البته برخی هم معتقدند در ابتدای راه عدم تطبیق نوشابه با ذائقه مردم و وابستگی تولیدکنندگان این کارخانه‌ها به برخی فرقه​های مغضوب مردم و حکم تحریم مصرف نوشابه از سوی برخی مراجع از گسترش بازار مصرف این کالا جلوگیری کرد. ماجرای حکم تحریم این بود که بعد از ورود موسس یکی از شرکت های نوشابه سازی به این صنعت ، مردم به دلیل وابستگی او به بهائیت از مصرف نوشابه خودداری می‌کردند. فتوای علمای بزرگی چون آیت‌الله بروجردی در این زمینه بسیار موثر بود.

آمارهای غیرموثق حکایت از این دارد که در سال۱۳۵۶، ۲۸ تولیدکننده نوشابه در ایران بودند که درمجموع حدود یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون لیتر نوشابه تولید می‌کردند.

مصادره اموال نوشابه‌سازها در ابتدای انقلاب، شرایط انقلاب و جنگ تحمیلی در کنار تحریم و وارد نشدن اسانس‌های نوشابه شرایط نوشابه در دهه ۶۰ را کمی بحرانی کرد. با این حال، آمارهای غیرموثق می‌گویند تولید نوشابه در سال ۶۲ ، به ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون لیتر رسید اما باز هم تولید به قدر تقاضا نبود، به‌طوری که جمله معروف «نوشابه بدون ساندویچ داده نمی‌شود» در اغذیه فروشی‌ها در خاطر مردم باقی مانده است.

شرایط در دهه ۷۰ بهبود پیدا کرد. آمارها می‌گویند در طول سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۵، ۱۱۰ کارخانه تولید نوشابه در ایران تاسیس شده است. شرکت نوشاب در این دهه تاسیس شد و توانست لیسانس کوکاکولا را به دست آورد. خوشگوار هم باز توانست اسانس کوکا را وارد کند. با این حال باز هم تحریم باعث شد صنعت نوشابه‌سازی به فرمول‌ها و اسانس‌های داخلی رو آورد.

آخرین گزارشی که از وضعیت نوشابه بیان شده است حکایت از وجود ۱۳۲ واحد تولیدی نوشابه در ایران دارد. ۷۶ درصد این واحدها به بخش خصوصی تعلق دارد و ۲۴ درصد متعلق به بخش عمومی است. ظرفیت اسمی این واحدها، حدود ۴ میلیارد و ۳۰۰ میلیون لیتر است. اما تولید حدودا ۲ میلیارد کمتر است. این آمار به آن معناست که واحدهای تولیدی نوشابه با ۵۶ درصد ظرفیت اسمی خود کار می‌کردند. این میزان تولید، یک درصد تولید نوشیدنی‌های گازدار در سراسر جهان است. میزان کل تولید نوشیدنی‌های گازدار در سال ۲۰۰۶، حدود ۱۹۶ میلیارد لیتر بوده است.

بیشترین میزان تولید نوشابه در ایران، مربوط به استان خراسان رضوی است و بعد از آن استان تهران. طبق آمار سال ۱۳۸۵ در ۲۶ استان ایران کارخانه تولید نوشابه وجود دارد. سرمایه این شرکت‌ها حدود ۳۱۰ میلیارد تومان است و حدود ۱۸ هزار نفر هم در این واحدها مشغول به کارند. ۵۰ هزار نفر هم به صورت غیرمستقیم در این صنایع مشغول به کارند. صنعت بسته‌بندی یکی از صنایع وابسته به نوشابه‌سازی است.

آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت حاکی از خرج ۱۸۰ میلیاردی شرکت‌های نوشابه‌سازی در طول سال ۱۳۸۵ و درآمد ۳۱۰ میلیاردی آنها دارد و این یعنی سود ۱۳۰ میلیاردی این شرکت‌ها در طول یک سال مالی. این سود البته سهم همه شرکت‌ها نیست و حتی شرکت قدیمی و معتبری چون ساسان به دلایل مختلفی زیانده و از بورس اوراق بهادار هم خارج شد.

درمورد صادرات و واردات نوشابه باید به آمار گمرک مراجعه کرد. در سال ۱۳۸۹، ۱۸ هزار تن نوشابه به ارزش ۹ میلیون دلار و ۱۲۵ تن اسانس کولا به ارزش ۳۱۰ هزار دلار از کشور صادر شده است. در مقابل ۵۵ هزار تن نوشابه به ارزش ۳۲ میلیون دلار و ۲۱ تن اسانس کولا به ارزش یک میلیون دلار وارد کشور شده است. از مقایسه این آمار، این برداشت می‌شود که اسانس وارد شده کولا به کشور بسیار گرانقیمت‌تر از اسانس صادر شده است اما ارزش نوشابه‌ها تفاوت چندانی با هم ندارد.

اما در سمت تقاضای ایرانیان برای نوشابه چه می‌گذرد؟ طبق آمار وزارت صنعت، هر ایرانی به طور متوسط ۳۳ لیتر نوشابه مصرف می‌کند. این آمار ۳ لیتر از میانگین جهانی بیشتر است. بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نوشابه در جهان ایالات متحده آمریکاست که میانگین سرانه آن به ازای هر فرد، ۱۹۲ لیتر است. گفته می‌شود تبلیغات منفی علیه نوشابه در رسانه‌ها، ممنوعیت مصرف نوشابه در ادارات دولتی و ممنوعیت تبلیغ نوشابه در صداوسیما در فروش نوشابه تاثیرگذار بوده است. برخی شرکت‌های نوشابه هم به طور رسمی به این‌گونه اقدامات اعتراض کرده‌اند.

اقتصاد جهانی نوشابه بسیار بزرگتر از اقتصاد آن در ایران است. کوکاکولا به عنوان بزرگ‌ترین برند، آنطور که در سایت خودش ادعا کرده حدود یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار در هر روز فروش جهانی دارد، در ۲۰۰ کشور دنیا فروخته می‌شود (یعنی همه کشورها به جز کره شمالی و کوبا) و ۱۴۶ هزار کارمند دارد. ارزش برند این شرکت ۳۴ میلیارد دلار است. شرکت کوکاکولا دارنده چهار برند از پنج برند برتر نوشابه در جهان است. (مطابق آمار سال ۲۰۰۶) پپسی در رده دوم برندها قراردارد و ارزش برند آن ۹ میلیارد دلار است. فروش کلی پپسی در هر سال حدود ۶۰ میلیارد دلار است؛ یعنی تقریبا یک پنجم کوکاکولا.

آنچه از یک نگاه سر انگشتی به آمار و ارقام بر می‎آید، این است که فقط فروش روزانه دو کارخانه کوکاکولا و پپسی در دنیا، چیزی در حد دو میلیارد دلار است. هر چند که این دو بزرگترین برندهای نوشابه‌سازی در دنیا محسوب می‌شوند، اما تمام صنعت نوشابه‌سازی دنیا را نمی‌توان در آنها خلاصه کرد، احتساب کارخانه‌های کوچک‌تر بین‌المللی نوشابه‌سازی و کارخانه‌های بسیار زیاد محلی در نقاط مختلف دنیا در کنار این دو کارخانه ممکن است کار را به رقم‌های سرگیجه‌آوری برساند.

آنطور که موسسه آماری بین‌المللی «لوسینتل» در پایگاه اطلاع‌رسانی خود اعلام کرده، ارزش بازار جهانی نوشابه در سال ۲۰۱۲، رقم سرسام‌آور ۱۲۸۰ میلیارد دلار بوده است. این موسسه همچنین پیش‌بینی کرده این رقم تا سال ۲۰۱۷ رشدی ۶/۴ درصدی را هم تجربه کند و به مبلغ ۱۳۴۷ میلیارد دلار برسد. این در حالی است که وضع برای کارخانه‌های ایرانی نوشابه‌سازی به اندازه نوشابه‌سازهای بزرگ جهان «گل‌وبلبل» نیست. البته از آنجا که در برنامه‌ریزی‌های کلان کشوری، به دلیل مضرات و آسیب‌های نوشابه، دید نه‌چندان به مثبتی به این نوشیدنی وجود دارد، این افول نسبی می‌تواند قابل تحلیل باشد. اما به گواه تجربه اقتصاد و بازار در کشور ما چندان پیش‌بینی‌پذیر نیست و از همین رو گمانه‌زنی در خصوص آینده بازار نوشابه در ایران، دشوار و احتمالا غیرمنطقی است.

مصطفی مسجدی آرانی