عروس سیاه بخت خیابان های تهران

سرنوشت منوریل در حمل ونقل عمومی ایران چه شد

گرچه ایده منوریل نخستین بار و در زمان شهرداری یک‌ساله جواد شهرستانی بر تهران در سال ۱۳۴۸ مورد مطالعه قرار گرفت و خیلی زود برای حل مشکل ترافیکی پایتخت ناکارآمد دانسته شد، اما دوباره در دهه ۸۰ منوریل در قامت یک ماجرای سیاسی به تهران و پس از آن به عرصه عمومی کشور بازگشت.

دو نام به ماجرای منوریل در یک دهه اخیر گره خورده است: محمود احمدی‌نژاد و حمید بهبهانی. در سال ۷۶ بهبهانی استاد راهنما بود و احمدی‌نژاد دانشجوی دکتری که تزش بی‌ربط به منوریل نمی‌نمود و در سال ۸۲ احمدی‌نژاد شهردار تهران و بهبهانی معاون ترافیک او. از سال ۸۲ بود که ایده منوریل به‌طور جدی در افکار عمومی طرح شد.

منوریل یکی از نخستین طرح‌های شهردار جوان و تازه به قدرت‌رسیده آبادگران بود. به اعتقاد احمدی‌نژاد، این خط حمل و نقل ریلی می‌توانست چاره‌گر مشکلات ترافیکی تهران باشد.

شهردار طرح احداث قریب به ۲۵۰ کیلومتر منوریل در تهران را ارائه داد. مخالفان می‌گفتند وقتی طول تمام منوریل‌های جهان‌ ـ در آن زمان‌ ـ به این اندازه نیست، آیا این طرح به صرفه خواهد بود؟ به اعتقاد آنها هزینه‌ تمام‌شده سفر منوریلی بسیار گران‌تر از یک سفر مترویی خواهد بود و منوریل، یک ابزار ارتباطی لوکس و توریستی به شمار می‌رود که گره‌ای از مشکلات حمل و نقل عمومی در تهران نخواهد گشود.

● منوریل چیست و از کجا آمد؟

منوریل، یا تک‌ریل، به شیوه‌هایی از حمل و نقل گفته می‌شود که بر جابه‌جایی مسافر از طریق مسیرهای از پیش‌مهیا شده ریلی متمرکز است. البته این شیوه از جابه‌جایی مسافر یک تفاوت عمده با دیگر شیوه‌های حمل و نقل ریلی دارد و آن این است که در آن به جای دو ریل به یک ریل تکیه می‌شود. منوریل‌ها عمدتا مرتفع‌تر از سطح عادی ترافیکی ساخته می‌شوند، هرچند این هم یک الگوی فراگیر برای همه منوریل‌‌ها نیست.

نخستین منوریل جهان در سال ۱۸۲۰ میلادی و در روسیه احداث شد. یک سال بعد، این ایده در جنوب‌شرقی لندن مورد استفاده قرار گرفت.

این آغاز منوریل بود. در نیمه نخست سده بیستم، منوریل چندان مورد توجه قرار نگرفت. اما زمان زیادی لازم نبود تا منوریل که به صورت ایده‌ای فانتزی در یکی از کارتون‌های والت دیزنی به تصویر کشیده شده بود در دیزنی‌لند احداث شود و پس از آن در ژاپن به‌عنوان راه‌حلی برای معضل ترافیکی توکیو، این کلانشهر جلوه کند.

این منوریل برای بازی‌های المپیک ۱۹۶۴ توکیو احداث شد و اینک با جابه‌جایی روزانه ۱۲۷هزار مسافر، رکورددار شلوغ‌ترین خط تک‌ریل دنیاست.

منوریل همواره با یک چالش عمده روبه‌رو بوده است: طفره رفتن بخش عمومی از سرمایه‌گذاری، به بهانه هزینه‌های سنگین و بهینه نبودن تخصیص منابع در این حوزه. اگرچه منوریل در کشورهای زیادی مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما به گفته منابع داخلی، طول این خطوط چندان قابل توجه نیست و عمدتاً در مناطق گردشگری کاربرد دارد.

● منوریل تهران، سقط جنین قبل از تولد

از طرح ۲۵۰ کیلومتری زوج بهبهانی ـ احمدی‌نژاد برای منوریل تهران، سرانجام شش کیلومتر، آن‌هم به صورت آزمایشی به تصویب رسید.

شورای شهر تهران پس از کش و قوس‌های فراوان در اسفند ۸۲ اجازه داد طرح احداث منوریل آغاز شود. احمدی‌نژاد، شهردار وقت، گفته بود در اجرای این طرح هیچ کمکی از دولت اخذ نخواهد شد و منوریل تنها با مشارکت بخش خصوصی ساخته خواهد شد.

باوجود وعده ۱۷ ماهه شهرداری برای بهره‌برداری از منوریل، این طرح در سررسید خود، مهر ۸۴، یعنی زمانی که شهردار سابق دیگر رئیس‌جمهور شده بود، تنها سه درصد پیشرفت فیزیکی داشت.

به گفته حمید بهبهانی معاونت وقت ترافیک شهرداری تهران طرح را فشارهای سیاسی متوقف کرده بود. تائید نشدن مصوبه شورای شهر در فرمانداری از یک سو، آن را از اعتبار می‌انداخت و عقد قرارداد شهرداری تهران با پیمانکار مالزیایی پیش از مصوبه شورای شهر از سوی دیگر، گلایه این شرکت را برانگیخت که چرا شهرداری آنها را درگیر یک پروژه غیرقانونی کرده است.

وضع توقف احداث منوریل صادقیه، در حالی که پایه‌های آن در این محله تهران بلااستفاده مانده بود تا نوروز ۸۹ استمرار یافت و با بازگشت خبرنگاران از تعطیلات نوروزی خبر رسید شهرداری تهران اقدام به تخریب این پایه‌ها کرده است.

قالیباف به غیرقانونی بودن احداث منوریل اشاره می‌کرد و با انگشت گذاشتن بر این‌که پروژه منوریل پیش از حضور وی در ساختمان بهشت متوقف شده بود، خبر از بسته شدن پرونده آن داد. وی می‌گفت برای راه‌اندازی مجدد این طرح در زمان شهرداری او مطالعاتی هم شده، اما به انجام رساندن آن توجیهی نیافته است.

مولود ناقص‌الخلقه منوریل تهران را حضور احمدی‌نژاد در مقام رئیس‌جمهور و تاکید دوباره وی در تابستان ۸۶ بر این طرح هم نتوانست زنده نگاه دارد.

● منوریل قم، آغازی پس از یک پایان

اگر برخی گمان می‌کردند با برچیده شدن پایه‌های منوریل صادقیه این طرح به بایگانی سپرده شده است، سخت در اشتباه بودند. بهار ۸۹ تمام نشده بود که دولت خبر داد قصد دارد برای حل مشکلات ترافیکی قم، منوریل احداث کند.

گرچه بسیاری با اشاره به وضع هنوز سامان نیافته خیابان‌های قم و نقش کلیدی آنها در ایجاد ترافیک در این شهر، انگیزه وجودی چنین طرحی را زیر سوال می‌بردند، اما دیگر نه خبری از دولت اصلاح‌طلب بود و نه شهرداری قالیباف که بخواهند برای ایده چندین و چندساله احمدی‌نژاد مشکل بتراشند.

محمد رویانیان، رئیس وقت ستاد حمل و نقل سوخت کشور که مسئول پیگیری این طرح شده بود در خرداد ۸۹ اعلام کرد منوریل قم طرح پنج ساله است و ظرف ۱۶ ماه به بهره‌برداری خواهد رسید؛ اما این پروژه هم هنوز به سرانجام نرسیده است.

نخستین مشکل منوریل قم زمانی ظهور کرد که اعلام شد قرار است منوریل از فراز صحن حضرت معصومه(س) عبور کند. این امر با مخالفت جدی علما روبه‌رو شد.

مقارن شدن این مخالفت‌ها با جنجال‌های بهار ۹۰، حتی این زمزمه را به‌وجود آورد که یک چهره خاص در پس طراحی این‌گونه منوریل قرار دارد. با این حال مشکل به این نحو که در مقابل حرم از زیر سطح عبور کند، حل شد.

پس از گذشت ۳۶ ماه از آغاز طرح احداث منوریل قم و به پایان رسیدن فاز نخست آن، پیشبرد طرح در فاز دوم و سوم به مشکل برخورده است. ایرادات سازمان بازرسی کل کشور به نحوه برگزاری مناقصه این فاز از منوریل از یک‌سو و انتشار برخی اخبار درباره فاقد سابقه بودن شرکت برنده مناقصه باعث شد فازهای دوم و سوم این طرح هم با مشکل جدی روبه‌رو شود.

منوریل قم هنوز یکی از طرح‌هایی است که باید به نتیجه برسد و به‌رغم گذشت مدت زمان قابل توجه از افتتاح، خبری از بهره‌برداری آن نیست. وعده‌های مکرر بهره‌برداری در سال ۹۱ به صورت ماهانه عقب افتاده ‌است و در سال ۹۲ شهردار قم از این می‌گوید که سازمان بازرسی با اغراض سیاسی مانع امضای قرارداد فاز دوم منوریل شده است.

● فرجام منوریل ایرانی

آیا طالع طرح منوریل در ایران نحس است؟ با پیشرفتی که منوریل قم داشته، بعید است بتوان فرجامی همچون منوریل تهران برای آن تصور کرد. وانگهی، برخی مقامات شهری تهران خبر از احتمال در دستور کار قرار گرفتن مجدد منوریل با توجه به چشم‌انداز ۱۴۰۴ حمل و نقل شهری تهران، البته در مسیری غیر از دالان سابق داده‌اند.

گرچه آنهایی هم که این خبر را داده‌اند بلافاصله از همه خواسته‌اند با پرهیز از حاشیه‌سازی از گرفتار شدن این طرح در پیچ و خم نزاع‌های سیاسی جلوگیری کنند. پیشانی‌نوشت این عروس سیاه‌بخت حمل و نقل عمومی در ایران چه خواهد بود؟ باید منتظر ماند.

محمد منصوری بروجنی