تأملی در مفهوم قدر و شب احیاء

نوشتن از شب قدر دشوار است شبی خاص, متبرک و «تا سپیده دم» سلامت و صحت اینکه سوره ای خاص به آن اختصاص یافته است, خود نشان از اهمیت و یگانگی این شب دارد و آنچنان خاص است که گفته شده است «و چه دانی شب قدر چیست »

نوشتن از شب قدر دشوار است؛ شبی خاص، متبرک و «تا سپیده دم» سلامت و صحت. اینکه سوره‌ای خاص به آن اختصاص یافته است، خود نشان از اهمیت و یگانگی این شب دارد و آنچنان خاص است که گفته شده است: «و چه دانی شب قدر چیست؟» (القدر، ترجمه حدادعادل، ۲) شبی را که ارزش آن «از هزار ماه بهتر است» بی‌شک نباید به بیهودگی گذراند. در سوره قدر آیه‌ای دشوار هست: «آن شب، فرشتگان و روح به فرمان پروردگار خویش برای همه کارها (به زمین) فرود می‌آیند» (همان، ۴)

قدر به معنای اندازه‌گذاری است. ظاهراً ازاین‌رو نام قدر بر این شب پرعظمت گذاشته شده است که در آن، جزئیات امور مربوط به تمامی مخلوقات تعیین و مشخص می‌شود.

به عبارت دیگر، در این شب، حوادث و اتفاقات مانند مرگ و زندگی، سعادت و شقاوت، رزق و روزی و... برای انسان‌ها و حوادث طبیعی مانند جاری‌شدن سیل، وقوع زمین‌لرزه و... برای جهان تعیین می‌یابد. آیه شریفه سوره دخان هم در توصیف شب قدر، این مطلب را تایید می‌کند. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: «شبی که در آن هر کار استواری بسط می‌یابد (و از اجمال به تفصیل) می‌رسد» (الدخان، ترجمه حدادعادل، ۴) استاد مطهری در تعریف قدر می‏فرماید: «... قدر به معنای اندازه و تعیین است... حوادث جهان... از آن جهت که حدود و اندازه و موقعیت مکانی و زمانی آنها تعیین شده است، مقدور به تقدیر الهی است.»(۵) پس در یک کلام، «قدر» به معنای ویژگی‏های طبیعی و جسمانی چیزهاست که شامل شکل، حدود، طول، عرض و موقعیت‏های مکانی و زمانی آنها می‏گردد و تمام موجودات مادی و طبیعی را در برمی‏گیرد. پس، بنابر دیدگاه حکمت الهی، در نظام آفرینش، هر چیزی اندازه‏ای خاص دارد و هیچ چیزی بی‏حساب و کتاب نیست. جهان حساب و کتاب دارد و بر اساس نظم ریاضی تنظیم شده، گذشته، حال و آینده آن با هم ارتباط دارند.

در آیه چهارم سوره قدر از نزول ملائک سخن گفته شده است. این، چه معنایی دارد؟ یا شاید باید بپرسیم که ملائکی که هر بار به قصدی متفاوت به زمین می‌آیند، آیا این بار قصدی خاص دارند؟ با کمی جست‌وجو در آیات قرآن کریم که در آنها سخن از نزول ملائک به میان آمده، می‌توان نزول ملائک را از نظر هدفی که در نزول خود دنبال می‌کنند، به دو دسته تقسیم کرد. نوع اول نزول، آن است که ملائک نازل می‌شوند تا امر و فرمانی از فرامین الهی را که به آن‌ها محول شده است، اجرا کنند مانند نزول ملائک به منظور یاری مومنان در جنگ‌ها، نزول فرشتگان برای گرفتن جان افراد یا نزول ملائک جهت اجرای عذاب الهی و.... نوع دیگر نزول فرشتگان الهی، برای ابلاغ و رساندن پیام خداوند است. نزول ملائک در شب قدر به صورت ابلاغی است و در این نزول ملائک حکم قاصدانی را دارند که از جانب خداوند پیامی را برای مخاطبی فرود می‌آورند.

اما پرسشی که پیش می‌آید این است که باید مخلوقی وجود داشته باشد که در شب قدر مورد نزول ملائک باشد و فرامین الهی به او ابلاغ شود. یک انسان عادی نمی‌تواند محل نزول ملائک واقع ‌شود، پس می‌توان انتظار داشت که افراد مخصوصی وجود داشته باشند که از نقایص و کمبودها و محدودیتهای انسان‌های عادی دور باشند و از جانب خداوند ظرفیت‌ها و توانایی‌های ویژه‌ای را کسب کرده باشند.

در عصر پیامبر (ص) خود ایشان محل نزول ملائک بودند و پس از ایشان هم بی‌شک باید نمایندگان برحق ایشان چنین باشند. از آنچه گفته شد نتیجه می‌شود در هر عصری و از جمله در دوران حاضر باید حجت و نماینده‌ای از جانب خدا روی زمین وجود داشته باشد، تا در شب قدر، محل نزول ملائک باشد. بر این اساس شیعیان قائل‌اند که پس از رسول خدا، ملائک بر ائمه اطهار که جانشینان برحق آن بزرگوار و خلفای الهی روی زمین بودند، نازل می‌شدند و در عصر حاضر نیز هر ساله در شب قدر، فرشتگان الهی بر وجود امام عصر، امام مهدی (عج الله تعالی فرجه الشریف) نازل می‌شوند.

● شب قدر، کدام شب است؟

با در نظر گرفتن دو آیه از قرآن کریم و دقت در آن‌ها و با استفاده از احادیث نبوی و کلام امامان می‌توان دریافت که یک چنین شبی در ماه مبارک رمضان قرار دارد. چرا که خداوند در آیه ۱۸۵ سوره بقره، ماه رمضان را ماهی معرفی می‌کند که قرآن در آن نازل شده است و در آیه آغازین سوره قدر نیز شب قدر را شبی می‌داند که قرآن در آن نازل گشته است. پس به خوبی می‌توان نتیجه گرفت که شب قدر در ماه مبارک رمضان قرار دارد و قرآن در این شب و در نتیجه، در ماه رمضان نازل شده است. روایات رسیده از پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) نیز این مطلب را تایید می‌کند. نهایتاً آنچه ما می‌توانیم از قرآن کریم در تعیین زمان این شب بفهمیم، محدود به وقوع یک چنین شبی در ماه مبارک رمضان است. اما روایات رسیده از امامان در تفسیر قرآن وضعیت را روشن‌تر می‌کند. در این روایات به شب‌های نوزدهم، بیست‌و‌یکم و بیست‌و‌سوم ماه رمضان اشاره شده است و شب بیست و سوم از بقیه محتمل‌تر شمرده شده است.

● در این شب «مبارک» چه باید کرد؟

قرآن کریم می‌گوید که شب قدر از هزار ماه که در آن شب قدری وجود ندارد، برتر و بالاتر است. ائمه اطهار (علیهم السلام) در مقام تفسیر و تبیین آیات قرآن، دلیل این برتری حیران‌کننده را، برتری عبادت و انجام عمل صالح برای بندگان در این شب دانسته‌اند.

اگر لحظه‌ای درنگ کنیم و کمی با خود بیندیشیم خواهیم دید که در میان ۳۶۵ شب سال تنها شبی از شب‌ها‌ست که این چنین مورد عنایت و توجه قرار گرفته و چنان اثراتی بر آن مترتب شده است. بنابراین با اندکی تأمل به این نتیجه خواهیم رسید که باید این فرصت را غنیمت شمرد چرا که در این شب پر‌خیر و برکت فرصتی بسیار استثنایی آن هم در ماه مهمانی خدا برای ما فراهم شده است که می‌توانیم با توجه و همتی که به کار می‌بندیم بهره بسیار زیادی از آن ببریم.

با رجوع به بیانات ائمه اطهار می‌توان از اعمال و عباداتی که مورد توصیه قرارگرفته‌اند، با‌خبر شد. از جمله این اعمال می‌توان به احیاء این شب و تفکر و تحصیل علم در باب مسائلی که انسان را به خدا نزدیکتر می‌گرداند اشاره کرد. مثلاً مناسب است در این شب مقداری با خود خلوت کنیم، عملکرد سال گذشته خود را مرور کنیم. اعمال و رفتار خود را در این سال زیر ذره‌بین قرار دهیم و ببینیم در سال گذشته کجا بوده و اکنون به کجا رسیده‌ایم؟

با پرداختن به این افکار می‌توانیم مقدمه استفاده بیشتر از این شب را مهیا کنیم. از خداوند تقدیر بهتری را در سال آینده طلب کنیم. از او بخواهیم که ما را در پیمودن مسیری که مورد پسند اوست کمک کند. همچنین از او که وعده آمرزش در این ماه و بخصوص در این شب را به ما داده است در مورد کوتاهی‌های خود طلب مغفرت و آمرزش کنیم و تصمیم بگیریم او را بیش از پیش اطاعت کنیم. همچنین زنده نگه داشتن یاد خداوند در دل، دستگیری از محرومان و مظلومان و دعای خیر برای دیگران نیز از جمله اعمال سفارش‌شده هستند.

● شب‌های احیاء

این سه شب را «شب‌های احیاء» می‌خوانیم. در تکایا و مساجد جمع می‌شویم، قرآن بر سر می‌گذاریم و این شب‌ها را تا سحر بیدار می‌مانیم. معنای لغوی «احیاء»، «زنده‌کردن» یا «زنده‌نگه‌داشتن» است. اگر از معنای نهفته در واژه «شب‌زنده‌داری» بگذریم، معنایی عمیق‌تر در پس کلمه «احیاء» نهفته است. اینکه مومنان یک شب را ـ آن هم شب قدر را ـ یک‌سره به تأمل و تفکر و عبادت و مناجات بگذرانند، نشان از موهبت این شب‌ها دارد. در اینجا نکته‌ای هست. در مساجد جمع می‌شویم ـ درکنار دیگر مومنان ـ اما سر در گریبان خود فرو می‌بریم و تنها می‌شویم از بیرون خود. هم عبادتی جمعی است که با دیگران به پیشگاه خداوند دست به دعا بر می‌داریم و هم عبادتی در عمیق‌ترین معنای آن فردی است. آن اشک‌ریختن‌ها صرفاً برآمده از تأثر نیستند، برآمده از تأمل نیز هستند. آن دعاخواندن‌ها تکرار کلمات مقدس نیستند، پیمان‌بستن دوباره با خود و خدای خود هستند و بر سر گذاشتن قرآن، فراتر از احترام به این کتاب مقدس است. هم فروتنی در برابر عظمت خداوند است و هم عظیم‌شدن با زیر سایه این عظمت قرار گرفتن.

خواندن جوشن کبیر، جوشن صغیر، توسل به ائمه، مجیر و دعای «اللهم انی اسئلک بکتابک المنزل»، همراه‌شدن در مسیر یگانه انسان‌شدن. دعای جوشن کبیر آخر همه دعاها خوانده می‌شود و کسی که صدایی خوش و رسا دارد، دعا را می‌خواند و دیگران آهسته زمزمه می‌کنند. انتهای هر فصل از دعا همه با صدای بلند می‌خوانند: «سبحانک یا لا اله الا انت الغوث الغوث خلصنا من النار یا رب». می‌خوانیم: «منزهی تو ای که نیست معبودی جز تو. فریاد! فریاد! برَهان ما را از آتش، ای پروردگار!»

باید که با تفکر همراه شود. باید با تفکر به این کلمات همراه شود. با تفکر به اینکه «اللَّهُمَّ إنّی أَسْأَلُک باسْمک یا اللَّهُ یا رَحْمَانُ یا رَحیمُ یا کریمُ یا مُقیمُ یا عَظیمُ یا قَدیمُ یا عَلیمُ یا حَلیمُ یا حَکیمُ» چه معنایی دارد و چرا آن را بارها تکرار می‌کنیم. تفکر به این کلمات است که ما را به مومنی آگاه بدل می‌کند، نه تکرار هرساله آن.

پدرام صدری