فلسفه عزاداری

حوادث گذشته هر جامعه می تواند در سرنوشت آن جامعه و جوامع دیگر آثار عظیمی داشته باشد

به واقع چرا باید برای امام حسین(ع) که در بیش از ۱۴۰۰ سال پیش شهید شدند، این‌قدر عزاداری کرد؟

حوادث گذشته هر جامعه می‌تواند در سرنوشت آن جامعه و جوامع دیگر آثار عظیمی داشته باشد. اگر حادثه، حادثه مفیدی و در جای خود دارای آثار و برکاتی بوده است، بازنگری، بازسازی و زنده نگه داشتن آن می‌تواند آثار و برکات زیادی داشته باشد و فراموش کردن آن ممکن است موجب خسارت‌های جبران ناپذیری برای جامعه بشری باشد؛ زیرا حوادث مهمی که در تاریخ ملت‌ها به وجود می‌آیند هزینه‌های زیادی را چه مادی و چه معنوی برای ملت‌ها به همراه دارد؛ نظیر از دست دادن انسان‌های بزرگ، رنج و مشقت، و محرومیت‌های یک ملت و غیره. بنابراین این حوادث بزرگ و درس‌ها و تجربه‌هایی که انسان‌ها باید از آن بیاموزند از سرمایه‌های عظیم هر ملت، بلکه تمام بشریت است و عقل حکم می‌کند چنین سرمایه‌هایی حفظ و احیا شده و مورد بهره برداری قرارگیرند.

بدون شک حادثه ی عظیم عاشورا که داری ابعاد متعددی است، یکی از حوادث پرهزینه برای بشریت بوده است؛ چرا که با هزینه‌ای چون شهادت امام معصوم(ع) که یک انسان کامل است و یاران با وفای آن حضرت و رنج و سختی کشیدن خانواده و اطفال آن حضرت و غیره به دست آمده است. از طرف دیگر، این حادثه یک حادثه و واقعه شخصی، یعنی برای منافع شخصی و گروهی و طایفه‌ای نبوده است؛ بلکه واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) و یاران با وفایش یک مکتب است که دارای درس‌ها و اهداف و عبرت‌هایی همچون توحید، امامت، امر به معروف و نهی از منکر، حقیقت‌خواهی، ظلم‌ستیزی، کرامت نفس، عزت، به پا داشتن نماز اول وقت و غیره می‌باشد. اگر این مکتب انسان‌ساز نسل به نسل بین انسان‌ها منتقل شود، بشریت می‌تواند به ازای هزینه‌ای که برای آن متحمل شده است، از آن سود برده و حداکثر بهره‌برداری را بنماید. ولی اگر خدای ناخواسته این حادثه فراموش شده یا تحریف شود، بیشترین ضرر متوجه جامعه بشری و مخصوصا جامعه دین‌داران می‌شود و اگر می‌بینیم در کلمات ائمه معصومین(ع) بر عزاداری و برپایی مجالس عزای آن حضرت این‌قدر تاکید شده است، از آن جهت است که مکتب انسان‌ساز آن حضرت همواره زنده و پویا باقی بماند و تجربه پیروزی خون بر شمشیر و حقیقت‌خواهی بر حق‌ستیزی برای همیشه همچون مشعلی فروزان، روشن‌گر راه انسان‌ها باشد. به عنوان مثال امام رضا(ع) در خیابان به دعبل بن خزاعی فرمود «شنیده‌ام برای جد ما حسین مرثیه‌سرایی می‌کنی؟» عرض کرد «بلی.» فرمود «برای ما هم بخوان.» عرض کرد «کجا؟» فرمود «همین جا». دعبل خواند و امام آن‌قدر گریست تا اشک از محاسن بلندش چکید. امام می‌دانست که این‌جا خیابان است، اما می‌خواست بدین شکل عزاداری برای امام حسین(ع) را به صورت سنت و فرهنگ درآورد.

این تاکیدات حضرات معصومین(ع) باعث شده است تا مجالس عزاداری امام حسین (ع) از زمان شهادت آن حضرت تا به امروز به صورت یک جریان زنده و فعال و انقلابی درآید و هزاران شاعر و نویسنده و خطیب، در این باره مطلب ارایه کنند. هر چند دشمنان، تلاش‌های گسترده‌ای در جهت تحریف این واقعیت عظیم نموده‌اند ولی همین مجالس عزاداری باعث شده است، اسلام برای همیشه زنده بماند و مبارزه با ظلم و ستم و تجاوزگری به عنوان یکی از شعارهای امام حسین(ع) در سراسر جهان طنین‌انداز شود. بسیاری از جنبش‌ها و انقلاب‌ها مانند انقلاب اسلامی ایران و یا جنبش حزب‌الله لبنان برگرفته از تاریخ عاشورا هستند.

همان‌گونه که بیان شد، حفظ و حراست و زنده نگه داشتن وقایع عاشورا مساله‌ای است که عقل به روشنی بر آن دلالت دارد و سیره و روش حضرات معصومین(ع) بر زنده نگه داشتن چنین مراسم و مجالسی بوده است. امام رضا(ع) می فرماید «روش همیشگی پدرم این بود که هرگاه محرم فرا می رسید، روز گریه و مصیبت او بود و خنده‌ای در چهره نداشت تا ماه سپری شود، به خصوص روز عاشورا روز گریه و سوگواری و مصیبت او بود.» و نیز علقمه بن محمد حضرمی می گوید: امام باقر (ع) برای امام حسین(ع) گریه می کرد و ناله سر می‌داد و به هر کس در خانه‌اش بود دستور می‌داد گریه کند و در منزل آن حضرت، مجلس سوگواری و عزاداری تشکیل می‌شد و آن مصیبت را به یک‌دیگر تسلیت می‌گفتند.

باید دانست که حضرت حسین بن علی(ع) با آن مقام و مرتبه‌ای که در پیشگاه خداوند متعال دارد، نیازی به چنین مراسم عزاداری ندارد و تاکید ائمه اطهار(ع) بر برپایی چنین مجالسی، به خاطر آثار و برکات این مجالس است که بعضی از آن‌ها عبارتند از : ایجاد وحدت و یکپارچگی در بین صفوف پراکنده پیروان حضرت اباعبدالله (ع): همان طوری که مراسم حج، وحدت و همدلی را در بین مذاهب و فرق اسلامی ایجاد می‌کند، این مجالس وحدت و همبستگی و اتحاد را در بین شیعیان و علاقه‌مندان آن حضرت مستحکم می‌سازد.

آشنا شدن مردم با راه و رسم ائمه دین: زیرا این مجالس بهترین مجال و بهترین فرصت برای بیان سیره و اهداف آن بزرگواران است و کسانی که در این گونه مجالس شرکت می‌کنند با آن حالت رقت قلب، بیشترین آمادگی را برای دریافت چنین مطالبی دارند.

ایجاد پیوند قلبی با حجج الهی و بهره‌مند شدن از عنایات خاصه آن بزرگواران: زیرا در کلام ائمه(ع) سفارش زیادی به برپایی چنین مجالسی شده است و برپایی این‌گونه مجالس در حقیقت ارج نهادن و اطاعت کردن از دستورات امامان معصوم (ع) است و بدیهی است که این اطاعت امر از جانب آن بزرگواران بی‌پاسخ نخواهد بود.

وقتی در بیان واقعه عاشورا ظلم‌ها و انحرافات و منکرات دشمنان اسلام بیان و چهره واقعی مدعیان خلافت اسلامی بر ملا می‌شود، اذهان مخاطبان و شنوندگان به انحرافات موجود در جامعه خودشان معطوف می‌شود و درصدد اصلاح جامعه خویش با دوری کردن از یزید زمان و اطاعت از حسین زمان خویش بر می‌آیند و در می‌یابند که ظلم‌ها اختصاص به زمان گذشته نداشته و در هر زمان ممکن است جامعه به چنین حوادثی دچار شود. به عبارت دیگر این مجالس، موجب بصیرت و آگاهی انسان‌ها نسبت به زمان خویش می‌شود و در این مجالس انسان ها نسبت به وظایف خود بیشتر آگاه می‌شوند.

این‌ها بخشی از آثار و برکات مجالس عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) می‌باشد که در صورت تعطیل شدن چنین مجالسی، جامعه از آن محروم خواهد بود. نکته قابل توجه این است که بزرگداشت واقعه عظیم عاشورا باید به بهترین وجه ممکن صورت بگیرد. ممکن است بتوان با برگزاری سمینار علمی یا ساختن فیلم و نوشتن کتاب و رمان، یاد و خاطره آن واقعه را زنده نگه داشت، اما هیچ‌کدام از این‌ها نمی‌تواند بهترین روش باشد؛ زیرا انسان مجموعه‌ای است از ابعاد مختلف معرفتی، اجتماعی، غریزی، احساسی و عاطفی و ... و اگر ما بخواهیم حادثه و واقعه مهم و با ارزشی همچون واقعه کربلا را به نحو احسن زنده نگاه داشته، بشریت را از مواهب آن بهره‌مند سازیم، باید تعظیم و بزرگ‌داشت آن به نحوی باشد که همه این ابعاد وجود انسانی در زنده نگه داشتن آن نقش داشته باشند. بنابراین، مجالس عزاداری امام حسین(ع) به نحو مرسوم از زمان ائمه طاهرین(ع) تا امروز که همیشه با اندوه و اشک و بیان مصائب همراه بوده به نحوی که احساسات و عواطف انسان‌ها را برانگیزد، بهترین شیوه برای زنده نگاه داشتن این مجالس است؛ زیرا در این روش علاوه بر اینکه جزئیات این واقعه مورد شناخت و معرفت قرار می‌گیرد، با عمق جان حاضران پیوند می‌خورد و از این جهت همه خود را در برپایی چنین مجالسی موظف می‌دانند و سعی می‌کنند با امکانات موجود (مال، علم، قلم، بیان و ...) این مجالس را برپاسازند. بسیارند انسان‌هایی که در لحظه به درد آمدن دل و ریختن اشک بر سالار شهیدان تصمیمات بزرگی در زندگی در راستای تادیب و تهذیب نفس خود می‌گیرند و البته بهتر است این روش با سایر روش‌های ذکر شده در کنار یک‌دیگر به احیای واقعه عظیم عاشورا بپردازند و نیز باید همواره متوجه انحرافات و کج‌روی‌هایی بود که ائمه(ع) و رهبران دینی پیوسته به ما هشدار داده‌اند.

شکر خدا از آنجایی که حسین بن علی(ع) شهید راه انسانیت و ارزش‌های بشری است، تمام نسل‌ها به حکم فطرت انسانی و حس حق‌شناسی بر خود لازم می‌دانند که از جان‌فشانی‌ها و فداکاری‌های آن حضرت و یارانش در قالب برگزاری چنین مجالسی تقدیر و تشکر نمایند و با آن حضرت در مصایب وارد شده بر ایشان و اهل بیت مکرمشان اظهار همدردی نمایند.

بنابر آنچه گفته شد، این بشریت است که برای حفظ و پاسداری از ارزش‌های انسانی و حرکت به سوی آن‌ها نیازمند است تا نام و یاد و خاطره آن حضرت را همیشه زنده نگاه دارد و اگر روزی نام حسین بن علی(ع) و خاطره رشادت‌ها و ارزش‌ها و آرمان‌های آن حضرت فراموش شود، این جامعه بشری است که ضرر خواهد نمود.

این مطلب مورد تایید و تاکید قرآن مجید نیز می‌باشد و خداوند در قرآن در سوره ابراهیم به حضرت موسی(ع) دستور می‌دهد که ایام الله را به مردم یادآوری نماید.

وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ

روزهای خداوند را به مردم متذکر شو، زیرا در این روزها نشانه‌هایی برای انسان های صبور و شکرگزار است.

استاد علامه طباطبایی(ره) در تفسیر این آیه می فرماید «به طور مسلم، منظور از ایام الله، آن زمان‌هایی است که امر خدا و وحدانیت او و سلطنت او ظاهر شده و یا ظاهر می‌شود ... و نیز ایامی که رحمت الهی به ظهور می‌رسد. البته آن ایامی که نعمت‌های الهی آن چنان ظاهر شده‌اند که در دیگر ایام به آن روشنی نبوده است ...»

با این تفسیر روز عاشورا می‌توان جزو روزی دانست که در آن امر و فرمان خدا ظاهرا شده است. زیرا در حدیث است که پیامبر اکرم(ص) به امام حسین(ع) فرمود:

اِنَّ اللهَ شاءَ اَنْ یَراکَ قَتیلًا

خداوند خواسته که تو را کشته ببیند.

و نیز استاد دیگر آیت‌الله مکارم شیرازی می‌فرماید: «ایام الله تمام روزهایی است که دارای عظمتی در تاریخ زندگی بشر است. هر روزی که در آن یکی از فرمان‌های خدا چنان درخشیده که بقیه امور را تحت الشعاع خود قرار داده، از ایام الله است.»

و نیز در آیه دیگری می‌فرماید:

... وَمَن یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ

و هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانه تقوای دل‌ها است.

عارف بزرگ میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (ره) در بحث مربوط به شب زفاف سیده نساء عالمیان (س) و مولای متقیان (ع) (شب ۲۱ محرم) و بزرگ‌داشت چنین شبی این آیه را بیان می‌کند و می‌فرماید: امید چنان است که آن کس که مراقب بزرگ شمردن و محترم دانستن این روزها (شعائر الهی) باشد، داخل در آن دسته‌ای شود که خدا آن‌ها را در کتاب کریم خود به تقوای دل توصیف فرموده است.» در جایی که این عارف سترگ شب زفاف فاطمه زهرا(س) و علی(ع) را جزو شعائر الهی می‌داند و بزرگ‌داشت آن را توصیه می‌کند، ناگفته پیداست که ایام شهادت مظلومانه فرزند آن دو بزرگوار نیز بدون شک جزو شعائر الهی خواهد بود.

البته این‌گونه نبود که امام(ع) از این واقعه ناراحت باشد، چرا که خود به استقبال شهادت رفته بود؛ اما این مساله چیزی را از ارزش و اهمیت عزاداری برای او کم نمی‌کند. میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(ره) در این باره می‌فرماید: به حسین(ع) هرچند در ظاهر امر صدماتی رسید که به هیچ کس در دنیا به آن اندازه نرسید، با این همه آن‌چه به روح او از تجلیات انوار و شوق وصال می‌رسید، تمام این شداید را آسان و بلکه به لذت تبدیل می‌نمود. چنان‌که برخی از یارانش خبر داده‌اند که هرگاه امر بر آن حضرت سخت می‌شد، رنگش سرخ‌تر و خرسندی حالش بیشتر می‌شد. اما مصیبات وارده بر بدن مبارک او و دل‌های اهل بیت او و هتک حرمت‌ها ارواح را می‌زداید. لذا آن کس که خود را از دوستان او می‌داند باید اظهار اندوه نماید (اندوه خود را ظاهر سازد) و ناله‌اش به حدی برسد که با این مصیبت عظیم متناسب و چنین باشد که گویی آن مصیبات بر خودش و اهل و عیالش وارد آمده است و حرمت امام را از حرمت جان و خاندان خود پست‌تر نشمارد و دوستی نسبت به جان و اهل و عیال خود را از دوستی پروردگار و پیغمبرش و امامش بیشتر نداند که خدای تعالی فرمود: قُلْ إِن کَانَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَآؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ

بگو: اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و طایفه شما و اموالی که به دست آورده‌اید و تجارتی که از کساد شدنش می‌ترسید و خانه‌هایی که به آن علاقه دارید، در نظرتان از خداوند و پیامبرش و جهاد در راهش محبوب‌تر است، در انتظار باشید که خداوند عذابش را بر شما نازل کند و خداوند جمعیت نافرمانبردار را هدایت نمی‌کند.

و نیز باید بداند که این حسین(ع) است که قبول این مصیبات فرمود و جان گرامی خود را (به عنوان رهبر شیعیان) فدا ساخت تا آنان را از عذاب دردناک رهایی بخشد و اولاد و عزیزان خود را یتیم ساخت و به اسیر شدن زنان و ذبح فرزندان و برادران و عترت خویش راضی شد، تا مردم را از گمراهی و پیروی گمراه‌کنندگان و هلاکت به دست هلاک‌کنندگان رهایی بخشد؛ تا به شکنجه آتش گرفتار نشوند و از گناهان بزرگ نجات یابند و این تشنگی عظیم را تحمل فرمود تا شیعیان خود را از عطش روز واپسین با آب گوارای رحیق سیراب نماید. (در واقع این که اکنون ما مسلمانیم و اسلام بدون تحریف به دست ما رسیده است، مرهون جان‌فشانی حسین(ع) است؛ همان‌گونه که ابو الحب، شاعر کربلایی، بیت زیر را به عنوان زبان حال امام (ع) سروده است:

اِنْ کانَ دینُ مُحَمَّدٍ لَمْ یَسْتَقِمْ اِلّا بِقَتْلی فَیاسُیوفُ خُذینی

اگر دین محمد(ص) تنها با کشته شدن من پابرجا می‌ماند، پس ای شمشیرها مرا در برگیرید.) پس بر پیروان او نیز واجب است که آنان نیز آن‌چه را آن بزرگوار برای آن‌ها بذل کرده بذل کنند (که نمی‌توانند در چنان حدی بذل نمایند) و اگر (هم به فرض) چنین کنند هنوز حق آن بزرگ‌وار را نتوانسته‌اند به جای آورند، چرا که نفس شریف او را با دیگران نتوان مقایسه کرد. او به منزله نفس پیامبر و حبیب خدا و حبیب حبیب خداست.»

بر این اساس می‌توان گفت که امر به احیاء عاشورا به نوعی در قرآن نیز آمده است و این واقعه و بقا و حیات اسلام با حزن حسین بن علی(ع) و یارانش، از مصادیق ایام الله و شعائر الله است و همه ما مامور به یادآوری و تعظیم و بزرگ‌داشت آن هستیم.

زهرا حسینی یزدان نصر هرندی