سیستم های مدیریت در آموزش الکترونیکی

همراه با توسعه رویکرد سازمان ها و موسسات دولتی و خصوصی به استفاده از آموزش الکترونیکی و پیشرفت فناوری ارائه این نوع آموزش, ضرورت طراحی و ایجاد سیستم های مدیریتی آموزش هدفمند و با قدرت و قابلیت پشتیبانی هرچه بیشتر کاربران, احساس شده است

● مدیر پشت مانیتور

همراه با توسعه رویکرد سازمان‌ها و موسسات دولتی و خصوصی به استفاده از آموزش الکترونیکی و پیشرفت فناوری ارائه این نوع آموزش، ضرورت طراحی و ایجاد سیستم‌های مدیریتی آموزش هدفمند و با قدرت و قابلیت پشتیبانی هرچه بیشتر کاربران، احساس شده است.

در این زمینه، موسسات و شرکت‌های بسیاری که در دنیای تجارت آموزشی فعالیت دارند برنامه‌های نرم‌افزاری بسیار پیچیده و عظیمی طراحی کرده‌اند که با عناوین متنوع و گوناگونی همچون سیستم مدیریت آموزشی، سیستم مدیریت کارآموزی، سیستم سرپرستی، فعالیت آموزشی، سیستم آموزشی مجتمع و غیره به کاربران آموزش الکترونیکی عرضه می‌شود.

سرمایه‌گذاری کلان در زمینه آموزش الکترونیکی، بدون انتخاب دقیق و بهره‌گیری از این سیستم‌های مدیریتی که براساس استانداردهای تعریف شده طراحی می‌شوند، ممکن نخواهد بود.

● تعریف سیستم مدیریت آموزشی LMS (Learning Management System):

سیستم مدیریت آموزشی، نرم‌افزاری است که فعالیت آموزش گیرنده را ثبت، پیگیری و دنبال می‌کند. به عبارت دیگر، این سیستم که ساختاری مشترک و بنیادی برای اغلب برنامه‌های آموزش الکترونیکی است، روند یادگیری و آموزش را به طور خودکار مدیریت می‌کند.

سیستم مدیریت آموزشی قدرتمند و فراگیر، مدیریت اجرایی برنامه‌های آموزشی را در درون یک سازمان تسهیل و به کارکنان و آموزش‌گیرندگان کمک می‌کند تا پیشرفت آموزشی خود را ارزیابی و برای گام‌های بعدی یادگیری برنامه‌ریزی کنند.

این سیستم آنها را قادر می‌‌کند که به همکاری و مشارکت با فراگیران هم‌تراز خود بپردازند. علاوه بر این، برای مدیران و مسئولان برنامه آموزشی این امکان را فراهم می‌کند که نحوه توزیع محتوای آموزشی، انتخاب شیوه مناسب ارائه آموزش و نیز تجزیه و تحلیل برنامه آموزشی را هدفمند کنند.

همچنین، مدیران با استفاده از این سیستم، می‌توانند گزارش وضعیت آموزشی کارکنان و فراگیران را در سازمان و مجموعه خود، در اختیار داشته باشند.

خلاصه اینکه سیستم مدیریت آموزشی، فهرست کاربران و فراگیران را ثبت، رشته‌های آموزشی را تفکیک و دسته‌بندی، داده‌ها و اطلاعات فراگیران را ضبط کرده و نیز همان‌طور که گفتیم، گزارش‌های ویژه و اختصاصی برای مدیریت تهیه می‌کند.

● امکانات سیستم مدیریت آموزشی

الف) توانایی و مهارت کاربران در فراگیری اطلاعات حفظ شده و افزایش می‌یابد.

ب) سیستمی برای اندازه‌گیری و ارزیابی میزان تاثیر دوره آموزشی ایجاد می‌شود.

پ) خود دانش‌آموز می‌تواند دوره آموزشی‌اش را کنترل کند.

ت) هزینه و احتمال زیان مادی به لحاظ مشارکت در مدیریت و نگهداری سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در مقایسه با به کارگیری سیستم‌های حضوری، کاهش می‌یابد.

ث. با توجه به ساختار پودمانی سیستم، توسعه دوره آموزشی براساس نیاز کاربر انجام می‌شود.

● سیستم مدیریت محتوا CMS (Content Management System)

هر سیستم مدیریت آموزشی، باید یک سیستم مدیریت محتوا نیز داشته باشد. این سیستم به طورکلی از دو رکن اصلی تشکیل شده است:

۱) کاربرد مدیریت محتوا CMA (Content Management Application)

۲) کاربرد تحویل محتوا CDA (Content Delivery Application)

▪ CMA: یا کاربرد مدیریت محتوا، رابط وب با کاربری آسان است که نگارش، تغییرات و جابه‌جایی محتوا را از سایت شما، مدیریت می‌کند. این فرآیند به کمک مجموعه‌ای از عناوین راهنماهای اطلاعات و پنجره‌های ورودی محتوا اتفاق می‌افتد. اطلاعات وارد شده به این بخش از سیستم متناسب با حجم محتوا و تعداد مراجعه به آن، در یک فایل اطلاعاتی ذخیره می‌شود.

▪ CDA: یا کاربرد تحویل محتوا، صفحه محیط و محتوای دینامیکی را تبدیل کرده و آن را در قالب صفحه معمولی CMS اطلاعات وارد شده از طریق وب تحویل می‌دهد.

● ویژگی سیستم مبتنی بر CMS

ویژگی‌های یک سیستم مبتنی بر CMS متغییر است ولی بیشتر آنها شامل نشر وب، مدیریت قالب، عناوین و راهنمای اطلاعات، جست‌وجو و بازیابی است. این سیستم برای مدیر محتوا یا نویسنده که به احتمال با HTML آشنایی ندارد، این امکان را فراهم می‌کند تا نگارش، تغییرات و جابه‌جایی محتوا را از طریق سایت شبکه خود بدون نیاز به نظرات کارشناسان مدیریت کند که این امکان براساس ویژگی "نشر مبتنی بر وب" سیستم مدیریت محتوا فراهم می‌شود.

ویژگی مدیریت قالب، اجازه می‌دهد که کلیه مستندات در هر قالب که باشند به قالب‌های HTML یا PDF مناسب برای سایت شبکه تبدیل شوند. ویژگی کنترل مرور و امکان ارتقای محتوا به نسخه جدیدتر یا ذخیره مجدد آن در نسخه قبلی را فراهم می‌کند.

کنترل مرور، تغییرات ایجاد شده به دست اشخاص را در پرونده‌ها دنبال می‌کند. ویژگی دیگر، همان‌طور که گفتیم، شامل عناوین و راهنمای کلیه داده‌ها، اطلاعات، جست‌وجو و بازاریابی است. با کمک این ویژگی، سیستم CMS داخل یک سیستم عنوان‌بندی می‌کند سپس افراد می‌توانند با استفاده از کلمات کلیدی این داده‌ها را بازیابی کنند.

همچنین، این سیستم می‌تواند ابزارهایی برای بازاریابی One to One فراهم کند.

این ویژگی به معنی قابلیت یک سایت برای شکل‌دهی محتوای خویش و نیز تبلیغات موجود در آن با توجه به مشخصات خاص کاربر است.

با استفاده از این قابلیت، سیستم، الگویی برای صفحات ویژه یک کاربر با توجه به علایق وی طراحی می‌کند. این عمل با استفاده از اطلاعات تامین شده و به وسیله کاربر یا اطلاعات جمع‌آوری شده از سایت انجام می‌شود.

به طور کلی سیستم‌های مدیریت محتوایی در صنایع نشر Online استفاده می‌شوند و هدف آنها خلاصه و ساده کردن و اداره مطالب Online شامل عناوین، گزارش‌ها، تصاویر، علائم و غیره است که در انتشارات استفاده می‌شود.

برای تبیین بیشتر موضوع مثالی می‌زنیم:

یک سایت خبری مجازی را در نظر بگیرید که صدها خبرنگار پراکنده در سطح کشور دارد. برای نظم دادن به عناوین و مطالب ارسالی روزانه گزارشگران، باید نوعی مدیریت روی آنها اعمال شود که این مدیریت به کمک CMS صورت می‌پذیرد. به کمک CMS گزارشگرها دیگر دغدغه چگونگی عنوان‌بندی یا استفاده از تصاویر یا درشتی حروف تیترها و غیره‌ را ندارند چون کیفیت نمایش و نمای مطالب با صفحات موقت (Templates) و مشابه نگاتیو چاپ روی شبکه انجام می‌شود. به علاوه مقاله یا خبر همه گزارشگران ظاهر مشابه و با ثباتی خواهد داشت. سردبیر ابتدا مطالب ارسالی را ارزیابی می‌کند و سپس منتشر می‌شوند. مطالب پس از انتشار مدت معینی روی شبکه باقی مانده و یک کپی از آنها در آرشیو نگهداری می‌شود.

در یک CMS، مقالات کامل از چندین بانک اطلاعاتی که "مولفه‌های محتوا" یا "اجزای مطالب" Content Components نامیده می‌شوند،‌ جمع‌آوری می‌شوند. بدیهی است اجزای مطالب برای سایت‌های خبری با ماهیت‌های گوناگون فنی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و غیره متفاوت است. مثلا نمودار بازار سهام بخشی از اجزای مطالب در سایت اخبار اقتصادی است؛ در حالیکه در سایت‌های فنی تخصصی چنین نخواهد بود؛ به این ترتیب امکان مطالعات شخصی برای کاربر فراهم می‌شود.

بخش‌های مختلف و متفاوت هر مطلب، در تعداد زیادی از مقالات و نوشته‌ها استفاده می‌شود و کاربران زیادی آن را مطالعه می‌کنند. موضوعات در صورتیکه اجزای مطلب در حوزه آموزشی استفاده شوند آنها را موضوعات آموزشی"Learning Objects" قابل استفاده مجدد آموزشی"Learning Objects Reuseable می‌نامند که در بخش‌های بعدی به آنها خواهیم پرداخت.

● سیستم‌ مدیریت محتوای آموزشی Management System LCMS (Learning Content)

سیستم مدیریت محتوای یادگیری سیستمی اغلب مبتنی بر شبکه است که برای تالیف، تائید، نشر و مدیریت محتوای آموزشی به کار می‌رود و ابعاد اداری و مدیریتی سیستم آموزشی سنتی را با مقوله تولید محتوا و مجموعه‌های اختصاصی مربوط به CMS ترکیب می‌کند.

در LCMS، کتابخانه‌هایی از بسته‌های آموزشی وجود دارند که هم به صورت مستقل و جداگانه مورد استفاده قرار می‌گیرند و هم می‌توانند به عنوان بخشی از مجموعه‌های آموزشی بزرگ‌تر بهره‌برداری شوند.

ویژگی‌های سیستم LCMS عبارت‌اند از:

۱) در این سیستم مسئله پردازش پیشرفت کار با در نظر گرفتن موارد زیر مطرح است:

ـ طراحان دوره‌های آموزشی هم باید بسته‌های آموزشی جدید را با اهداف کاربردی خاص تولید کنند و هم با استفاده از بسته‌های آموزشی از پیش تولید شده، دوره‌های جدید تکمیلی را طراحی کنند.

ـ طراحان ارشد آموزشی یا کارشناسان باید RLOها یا دوره‌های آموزشی ایجاد شده را بررسی و پس از تاثیر، آنها را در دسترس همگان قرار دهند.

ـ برای تخصیص دوره‌های آموزشی یا RLOهای خاص به مشترکان یا افراد مشخص، قوانینی وجود دارد.

ـ RLOها و دوره‌های آموزشی با اتمام عمر مفیدشان، یا آرشیو یا از بانک اطلاعاتی حذف می‌شوند.

۲) با استفاده از سیستم LCMS، فراگیران نه تنها می‌توانند هر زمان که بخواهند آموزش ببینند بلکه فقط بخش مورد نیاز را خواهند آموخت.

به عبارت دیگر، آموزش سریع و بالادرنگ در حد نیاز و به صورت بخشی در اختیارشان قرار می‌گیرد که این ویژگی بسیار مهم است. LCMS و RLOها می‌توانند ضرورت حضور در یک دوره آموزشی کامل چند روزه را به آموزشی در حد چند دقیقه تبدیل کند.

۳) LCMS و RLOها آموزش گیرنده را قادر می‌کند که تجارت آموزشی خود را اختصاصی کند.

دانش‌آموز وقتی در یک مجموعه RLO یا دوره آموزشی جست‌وجو می‌کند. با توصیه‌های مبتنی بر بسته‌های آموزشی درخواستی قبلی خود مواجه می‌شود.

علاوه بر این، می‌تواند با دیدگاه‌های دیگران درباره بسته آموزشی انتخابی خود آشنا شود و به سادگی کل مطالب را براساس نیازهای شخصی خود دسته‌بندی و مرتب کند.

این ابزار تحول فکری شگرفی در خصوص روش‌های تولید دوره‌های آموزشی ایجاد می‌کند.

به عبارت دیگر، فرآیند آموزش را از حالت خطی که شروع، پایان و طول دوره مشخصی دارد به بسته‌های کوچک اطلاعات و دانش مستقل از یکدیگر تبدیل می‌کند. البته بدیهی است که این بسته‌های اطلاعاتی با یکدیگر مرتبط‌اند و گاهی نیز مجموعه آنها در نظر گرفته می‌شود، ولی در واقع آنها می‌توانند به صورت کیت‌های آموزشی مورد استفاده قرار گیرند.

با این روش به جای اینکه دانش‌آموزان مشتاق از ابتدا تا انتهای کلاس و در طول روز حضور داشته باشند، می‌تواننند هر زمان و به هر میزان که بخواهند از کلاس استفاده کرده و در زمان دلخواه از کلاس خارج شوند.

در این روش، خلق اهداف آموزشی و راهبری آنها بسیار تعیین کننده و بحرانی است.

فرآیند آموزش باید به گونه‌ای طراحی شود که دانش‌آموزان بتوانند دقیقا به آنچه می‌خواهند دست یافته و مسئله موردنظر خود را درک کنند.

فعالیت‌های طراح آموزشی برای فراهم کردن امکانات مورد نیاز دانش‌آموز عبارت است از:

الف) ایجاد امکان رضایت سریع از آموزش به کمک طراحی دقیق با اهداف روشن و مشخص و به گونه‌ای که جمع‌بندی تمامی افکار و اهداف ممکن شود. درست مانند برنامه‌نویسان رایانه‌ای که هنگام ساختن برنامه‌های جدید، به سرعت برنامه‌های کاربردی را با گردآوری اجزای نرم‌افزاری موجود می‌سازند و تنها بخش‌هایی را که موجود نیست تولید می‌کنند، طراحان آموزشی نیز باید به سرعت دوره‌های آموزشی را با جمع کردن RLO موجود بسازند و تنها RLOهایی را که موجود نیستند، تولید کنند.

ب) ارائه آموزش به اندازه دلخواه و مکفی مستلزم طراحی RLOهایی است که به عنوان بسته‌های آموزشی مستقل ایجاد می‌شوند و در کاربردهای مختلف قابل استفاده هستند.

پ) برای اختصاصی کردن RLOها برای افراد و کاربرهای خاص، باید آنها را به وسیله یک شاخص با مجموعه‌ای از اطلاعات تجهیز کرد. همان‌طور که یک کتاب با یک سری اطلاعات مثل نام نویسنده، تاریخ چاپ، نام ناشر و ... مشخص، RLOها نیز باید طوری طراحی شوند که با اطلاعاتی مثل نام نویسنده می‌شود یا طراح، تاریخ ایجاد، گروه‌بندی، هدف آموزشی و غیره مشخص و قابل تخصیص به اشخاص موردنظر باشند. این اطلاعات (Meta Tags) مسئله اختصاصی کردن آموزش را تسهیل می‌کنند.

به این ترتیب LCMS و RLO موج جدیدی از LMS را ارائه می‌دهند که در این موج جدید، سازمان‌ها کنترل بیشتری بر مطالب آموزشی خود خواهند داشت.

این امر باعث همکاری بیشتر و نزدیک‌تر دانش‌آموزان و طراحان آموزشی شده و کارآیی و بهره‌وری سازمانی را نیز افزایش خواهد داد.

استانداردهای مطرح در آموزش الکترونیکی

با توجه به جدید بودن مقوله آموزش الکترونیکی، استانداردسازی در آن هنوز تکمیل نشده است. در حال حاضر صرفا چند سازمان یا موسسه درگیر کار استاندارد سازی این نوع آموزش هستند که در این بخش برخی از آنها را معرفی می‌کنیم:

۱) استانداردهای متادیتا و Interoperability

برای اینکه فناوری‌های آموزشی منافع اقتصادی نیز داشته باشند، همراهی و پشتیبانی با استانداردهای متادیتا Metadata و Interoperability ضرورت دارد.

متادیتا اطلاعاتی است که به نوعی شناسنامه اطلاعات دیگر محسوب می‌شود. به بیان بهتر، متادیتا به اطلاعات مختصری گفته می‌شود که برای بیان مشخصات اطلاعات اصلی ضرورت دارد. کارت‌های فهرست‌بندی موضوعی، مولف، عنوان و غیره در کتابخانه‌ها، می‌توانند مثال مناسبی در توضیح متادیتا باشند.

در این کارت‌ها عنوان کتاب، نام نویسنده، نام ناشر، رده‌بندی موضوعی و نوبت چاپ قید شده است که اطلاعاتی در مورد مطالب کتاب می‌دهد. MIME نیز بخشی از استاندارد متادیتا است که به اطلاعات ارسال شده روی اینترنت مربوط می‌شود و گیرنده را از وضعیت یا طبیعت کلی اطلاعات و نرم‌افزار مورد نیاز برای پردازش آن آگاه می‌کند.

Interoperability استانداردهایی هستند که امکان ارتباط سیستم‌های مختلف یا اجزای مختلف سیستم را با یکدیگر فراهم می‌کند.

پروتکل‌هایی نظیر IP (Internet Protocol) و استانداردهایی نظیر PS (Post Script) از جمله این استاندارها هستند. IP به سیستم‌های مختلف اجازه تبادل اطلاعات می‌دهد. مستندات با استفاده از استاندارد PS می‌توانند روی هر سیستمی که قابلیت تطابق با آن را داشته باشد و زبان این فرمت را بشناسد، به کار گرفته شوند، در بسیاری از موارد متادیتا نقش استانداردهای Interoperability را ایفا می‌کند.

موسسات IEEE LTSC، IMS، ADL، AICC و دیگر گروه‌های اروپایی مشغول تحقیق روی استانداردهای فوق هستند. AICC به طور خاص در پی صنعتی مستقل و منحصربه فرد، ADL در پی عمومی کردن کاربردها و IEEE LTSC درصدد ایجاد استاندارد رسمی هستند.

دیگر سازمان‌های درگیر در استانداردهای فناوری آموزشی نیز هر کدام دستیابی به اهداف خاصی را پی گرفته‌اند که هنوز نتایج آنها مشخص نشده است.

۲) استاندارد AICC

کنسرسیوم آموزش بر مبنای رایانه صنعت هواپیمایی (AICC)، انجمن بین‌المللی و متخصصان آموزشی مبتنی بر فناوری است که در سال ۱۹۹۸ به منظور استانداردسازی سخت‌افزار و نرم‌افزار مورد استفاده برای آموزش در صنعت هواپیمایی تشکیل شد. این انجمن خط‌مشی‌های توسعه، تدارک و ارزیابی و آموزش بر مبنای رایانه و فناوری‌های آموزشی مرتبط با آن را در قالب توصیه‌نامه‌های مختلف ترسیم و تدوین می‌کند.

AICC در این توصیه نامه‌ها، سیستم‌های عاملی را که باید در آموزش مبتنی بر رایانه به کار گرفته شوند و نیز سخت‌افزارهای موردنیاز این سیستم‌ها را معرفی می‌کند. این انجمن در مورد قابلیت تبادل اطلاعات بین سیستم‌های مختلف نیز مستندانی ارائه کرده است.

استاندارد AICC ابتدا بر مبنای نیاز به استانداردسازی سخت‌افزاری، نرم‌افزاری آموزش رایانه‌ای و به منظور استفاده در صنعت هواپیمایی شکل گرفت، ولی اکنون برای استفاده مجدد، قابلیت تبادل در آموزش اینترنتی و نیز کاربردهایی نظیر مراقبت‌های بهداشتی، خدمات مالی، تحصیلات تکمیلی و مخابرات استفاده می‌شود. در حال حاضر تعداد زیادی از کنسرسیوم‌های آموزشی و گروه‌های معتبر استاندارد، خطی مشی‌های AICC را برای صنایع خود پذیرفته و از آنها پیروی می‌کنند.

توصیه‌نامه‌های AICC تقریبا برای تمام آموزش‌های مبتنی بر رایانه، عمومیت داشته و شامل عرضه، کنترل،‌ارائه و پیگیری نتایج بین سیستم‌های مدیریت آموزشی و دوره‌های اینترنتی است. یکی از هدف‌های موسسه AICC کسب بیشترین منفعت از سرمایه‌گذاری آموزشی است که برای رسیدن به این هدف، در پی ترویج استانداردهایی است که فروشندگان محصولات آموزشی بتوانند آنها را برای دیگر صنایع نیز ارائه دهند. این موسسه فعالیت‌های خود را با دیگر سازمان‌های فعال در زمینه استانداردسازی فناوری آموزشی مانند IMS IEEE LTSC و ADL هماهنگ کرده و در حال حاضر، استانداردی است که بالفعل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

● نتیجه‌گیری

می‌توان به این نتیجه رسید که در کشور ما به خاطر وجود محدودیت‌های مخابراتی و وجود نداشتن خطوط با پهنای زیاد استفاده از مدل‌های آموزش Online اینترنتی تقریبا غیرممکن است. از این‌رو می‌توان از مدل ترکیبی Web Base Training استفاده کرد. به طوریکه آموزش و تمرین یادگیرنده از طریق اینترنت به صورت Offline انجام گیرد و قسمتی از آموزش که احتیاج به راهنمایی استاد مربوطه دارد با حضور در ساختمان آموزشی مشخص و استفاده از شبکه محلی (LAN) ساختمان آموزشی و به صورت Online انجام گیرد. از آنجا که در شبکه‌های محلی امکان فراهم آوردن خطوط با پهنای زیاد فراهم شده به نظر می‌رسد این ایده، ایده‌ای کارا و بهینه است و می‌توان ارزشیابی یادگیرنده را نیز به صورت Online و در ساختمان آموزشی موردنظر انجام داد به طوریکه امکان کنترل و بالا بردن اعتبار ارزشیابی فراهم است.